|
Әңгәмә
Ркаил Зәйдулла:
«БЕР АЛЛАДА ЫШАНЫЧ»
(Рәмис Аймәтнең Ркаил Зәйдулла белән 1991 елда үткәргән әңгәмәсе)
– Ркаил әфәнде, студентлар арасында сезнең хакта әле дә бик күп кызыклы, мәзәк хәлләр сөйлиләр. Сер булмаса, әйдәгез, шул елларга, хәтердә генә булса да, кабат әйләнеп кайтыйк әле. Сезне озак йокларга яраткан, диләр. Әллә сезнең өчен лекцияләргә йөрү мәҗбүри түгел идеме?
– Университетны тәмамлаганнан соң вакытның шулай тиз узуына хәйран калам. Әле яңа гына имтиханнар биреп йөри идек сыман, югыйсә. Инде укып чыкканга да сигез ел булып килә икән… Студентлар арасында әле һаман да минем исемнең онытылып бетмәве, бер караганда, күңелле хәл, әлбәттә. Ләкин нәрсә сөйлиләр бит… Гадәттә, андый сүзләрдә арттыру, күпертү дә күп була. Озак йоклауга килгәндә, мин бик соң ятам. Шуңа күрә уянуым да соңрак… Төшкә кадәр укыганда еш кына дәресләргә барып булмый иде.
Уянып китәсең дә сәгатькә карыйсың инде икенче лекция башланган. Ә инде өченче лекция өчен генә университетка кадәр барып торуның мәгънәсе дә калмый сыман. Ләкин, безнең группада иң күп дәрес калдыручы Ләис Зөлкарнәй иде. Мин икенче урынга калыр өчен бер-ике лекцияне артыграк тыңларга тырыша идем. Беренче урындагыга катырак эләгә бит. Бер рәхәтнең бер газабы дигәндәй, безне даими рәвештә әле кафедра мөдирләре Диләрә ханым Тумашева, Азат абый Әхмәдуллин, әле деканатка чакырып битәрләп, үгетләп торалар иде. Ничек кумаганнар? Дәресләрне калдырсак та, имтиханнарны вакытында тапшырып бардык, артта «койрык» беркайчан да булмады. Педагогикадан имтихан бирүем әле дә истә. Мин, әлбәттә, аннан бер генә лекциягә дә йөрмәгән, дәресләрне дә укымаган идем. «Физик тәрбия» дигән сорау эләкте. Мин инде җавапны Борынгы Грециядән, Пифагорның олимпия чемпионы булуын да онытмыйча, башлап киттем. Укытучының чыдамлыгы мин урта гасырларга килеп җиткәч төкәнде, көчкә туктатып «дүртле» куеп чыгарды. Билгеле, төгәл фәннәрдә болай үзеңнең «эрудикцияңне» күрсәтеп булмый, башка шартларда мин дә, бәлки, иртәрәк ятып, иртәрәк торган булыр идем.
– Ялгышмасам, сез дипломны укып чыгу белән үк ала алмагансыз. Күрәсең, бу студент шагыйрьләргә хас сыйфаттыр.
– Әйе, мин дипломны укып чыкканнан соң бер ел үткәч кенә якладым. Искә төшерер өчен күңелле вакыйга түгел, шулай да мин беркемне дә гаепләргә теләмим. Киресенчә, укытучылар миңа төрлечә ярдәм итәргә тырыштылар. Мин ул вакытта бик четерекле хәлгә тарган идем. Шуннан соң, укуны тәмамлаганчы ук, май аенда булса кирәк, «Татарстан яшьләре»нә эшкә киттем. Күңелсезлекләр анда да бетмәде. Кемдер өстәл тартмасыннан алып комсомол билетын Мәскәүгә, ВЛКСМ Үзәк Комитетына җибәргән. Билет белән, әлбәттә, имзасыз хат та юллаганнар. Имеш, мин тулай торакта дискотека барганда салган баштан комсомол билетын атып бәргәнмен, комсомолның миңа бернигә дә кирәге юк, дип кычкырганмын. Бу бит әле сиксән дүртенче елда… Мәскәүдән махсус Үзәк Комитет инструкторы килеп, мине зур тавыш-гауга белән комсомолдан чыгардылар. Декабрь аенда мин Казаннан куылып сөргенгә – Аксубай районына мәктәпкә китеп бардым. Анда өлкән классларга башлангыч хәрби белем укыттым. Атнага сигез генә сәгать иде ул, укырга, язарга вакыт күп булды.
– Ә соңыннан сезне комсомолның Муса Җәлил исемеңдәге премиясе белән бүләкләделәр…
– Тормыш парадокслардан тора. Икенче елны диплом яклаганнан соң, мин «Яшь ленинчы» газетасына кайтып урнаштым. Билгеле, тамгалы кеше буларак, бик авырлык белән алдылар. Ә бераз вакыт үткәч, күрәм – ниндидер бәйрәм уңаеннан мине комсомол өлкә комитетының мактау грамотасы белән бүләклиләр. Бер кул нәрсә эшләгәнне икенче кул белми торган оешма иде ул…
Ә Муса Җәлил премиясенә мине Язучылар идарәсе тәкъдим итте. Баштарак мин баш та тарткан идем. Әмма каләмдәшләр бу бүләкнең, комсомолныкы булуыннан бигрәк, Җәлил исемендәге икәнлеген искә төшерделәр. Бүләкләгәнгә елдан артык вакыт үтсә дә, аның медален дә, дипломын да барып алган юк әле. Хәзер инде, мөгаен, алар югалгандыр да… Мин – Муса Җәлил премиясенең соңгы лауреаты булырмын, ахрысы.
– Университетта хөрмәт иткән укытучыларыгыз булдымы?
– Мин – укытучы малае. Шуңа күрәме, укытучыларга хөрмәт белән карыйм. Татар бүлегеңдә укытучыларга исә ихтирамым аерата зур. Без укыганда татар теленә, әдәбиятына нинди мөнәсәбәт булганлыгын үзең дә беләсеңдер. Шул шартларда алар студентларда телгә, әдәбиятка, тарихка, мәдәнияткә мәхәббәт уятырга тырыштылар. Бу бүлектән күпме шагыйрьләр, язучылар, тел, әдәбият галимнәре чыкты. Мәктәпләргә киткән йөзләрчә укытучыны искә төшерик. Әлбәттә, укыган вакытта барлык укытучылар белән дә алар ал да гөл булмагандыр. Табигый хәл… Мин хәзер дә күп кеше белән үзара аңлаша алмыйм һәм моңа төп гаепне үземнән эзлим.
– Эчкечелек шагыйрьләр тормышының аерылгысыз сыйфаты, диләр. Бу чыннан да шулаймы?
– Язучылар һәм эчкечелек темасына күптән түгел бер инглиз галиме махсус хезмәт язып бастырган. Кембридж университетында укытканда аңарга бер студент сорау бирә: «Нигә без өйрәнә торган Америка язучыларының барысы да алкашлар?» Менә шуннан соң әлеге галимдә шушы хезмәтне язу теләге туа. Ул аны Фолкнер, Хемингуэй, Юдәнин О’ Нил һәм башкаларның тормышыш өйрәнеп яза. – Галим, әдәбият тирәсендә йөрүче әтрәк-әләмнәрнең «шагыйрь, язучы илһам өчен эчәргә тиеш», – дигән сафсатаны канун итеп, һәрдаим кабатлавына игътибар итә. Шуңа ышанып яшь язучылар да «заправка» алырга күнегеп китәләр. Эчкечелек – чир. Аннан котылу өчен, кайчагында, көчле ихтыяр көче дә ярдәм итми.
Алда саналган язучылардан Юдәнин О’Нил гына кискен рәвештә эчүен ташлый. Галим аның эчкән вакытта һәм эчүен ташлаганнан соң язган әсәрләрен тикшерә. Билгеле, чирдән котылганнан соң язучы күбрәк тә, сыйфатлырак та иҗат иткән.
Шагыйрьләр кыланырга яратучан. Җәмәгатьчелектә эчеп күренүе үз-үзен раслау, ниндидер шартлылыкка протест булуы да мөмкин. Ләкин бу зарарлы мода вакыт үтү белән югалыр. Заманалар икенче – үз-үзеңне раслар өчен изге юллар, иманлы юллар ачылды.
Мин үзем аракыга битараф түгел. Ләкин (бәлки, шуңа күрә дияргә кирәктер), эчкечелекнең әдәбиятка никадәр зыян китергәнен яхшы беләм. Шулай да, бу әле шагыйрьләр бөтенләй үк тәкъва булырга тиеш дигән сүз түгел.
– «Идел» журналы соңгы вакытта эротика белән артык мавыкмыймы?
– Журналның баштагы саннарын тикшергәндә үк бу сүз кузгатылган иде инде. Икенче санда без Киев рәссамы Рафаэль Баһаветдиновның бер рәсемен чыгарган идек. Анда чатыр эчендәге ялангач хатын сурәтләнгән, ә чатырдан ак бүре чыгып килә. Рәссам әсәрен борынгы татар фольклорына нигезләнеп иҗат иткән. Рәсемне ошатмыйча безгә шактый хатлар килде. Журналны тикшергәндә шагыйрә Гөлшат Зәйнәшева да аңа бәйләнде. «Безнең татар хатын-кызлары чишенеп йокларга да ятмаганнар» – диде ул. Шул чакта арттагы рәтләрдә утыручы Батулла: «Ә кайдан чыккан соң алайса җиде миллион татар?» – дип әйтеп куйды. Яшьләр журналына ялган тәкъвәлекнең кирәге юктыр дип уйлыйм. Ләкин, сәнгать әсәре бер нәрсә, ә порнографиягә авышып барган эротика бөтенләй башка. Чаманы югалтырга ярамый. Былтыргы 5 нче санда чама шактый ук югалган иде. Редакциягә күпләп хатлар, кешеләр килә башлагач кына ялгышыбызны аңладык. Минем үземнең бу нәрсәләргә исем китми, әмма андый сурәтләрне бик авыр кабул итүчеләр бар. Халыкның, борынгыдан килгән гореф-гадәтләре белән, һичшиксез, исәпләшергә кирәк. Без тырышып-тырышып кайтарырга теләгән Ислам дине, шәригать кануннары да бар бит әле.
– Матбугат битләрендә язучыларның үзара мөнәсәбәт ачыклаулары ешаеп китте. Бүгенге әдәбият дөньясы егерменче елларны хәтерләтә кебек…
– Әдәбият бәхәссез яши алмый. Тик бәхәс әдәбият турында, аерым әсәрләр хакында барырга тиеш. Кызганычка каршы, соңгы вакытта бу хакыйкать онытылды. Хәбәрдарлыкны кем ничек аңлый… Язучылар газеталарда кызып-кызып үзара мөнәсәбәтләрен ачыклый башладылар. Аянычы шул – бу якага яка килү безнең өлкән, мөхтәрәм язучылардан башланды. Әлеге хәл андый шәхси ыгы-зыгыларга катнашмаган язучыларны гына түгел, укучыларны да борчый. Алар үзләренең борчылуларын очрашуларда да, хатлар аша да белдерәләр. Язучының халык аңында үз урыны бар, мондый гаугалар ул дәрәҗәгә зур хилафлык китерә. Үзара мөнәсәбәтләрне язучылар бинасында, җыелышларда да ачыклап була ич, эчке киемне йөз меңнәрчә укучылар алдында Нурихан Фәттахка да, башкага да чыгарып селкү килешми. Дөрес, язучының тормышы иҗаты белән бик нык бәйләнгән. Тик шулай да, аларны бөтенләй үк тәнгәлләштерергә ярамыйдыр. Син менә хәзерге әдәби мохитны егерменче еллар белән чагыштырасың. Бишенче елларда да язучылар бер-берсе белән бик тәкәллефле булмаганнар. Ләкин аннан соң Октябрь фетнәсе килгән, егерменче еллардан соң – 1937 ел. Язучыларның җәмгыятьтәге үз-үзен тотышы лакмус кәгазе кебек ул. Алар матбугатта бер-берсенә шулай тупас мөрәҗәгать итә башлый икән, димәк, җәмгыятьтә дә әхлакның кимәне шактый ук төшкән дигән сүз.
Моңарчы – иҗат ителгән әсәрләрне без яңача, яңа күз белән бәяләргә тиешбез, әмма шәхесләргә кагылганда бик сак булырга кирәк. Заманнан беркем дә азат була алмый. Без барыбыз да система корбаннары. Милләтне туры юлга нәфрәт түгел, мәхәббәт, иман гына алып чыга ала.
– Матбугатта сезнең әледән-әле публицистик язмаларыгыз да күренеп тора. Күптән түгел «Шәһри Казан» газетасында сезнең белән «Язучылар колхозы» дигән әңгәмә басылып чыккан иде. Ул язучылар арасында төрле фикерләр уяткандыр…
– Әңгәмәне дөньяга чыгарганчы мин Язучылар союзы идарәсендә иҗат берләшмәсенең структура турындагы карашларымны каләмдәшләремә белдердем. Ләкин, идарә даирәсе алдында кыймадылармы, бу белдерү уңаеннан уртага салып сөйләшү булмады. Әңгәмә дөнья күргәннән соң ике тапкыр идарәне җыйдылар, анда идарә әгъзалары гына түгел, башка мөхтәрәм язучылар да чакырылган иде. Хәтта аның соңгысын пленум дисәң дә ярыйдыр.
Без күптән түгел генә әле СССР Язучылар берлеге әгъзалары идек. Аның үзенә күрә ниндидер өстенлекләре, льготалары бар иде. Бүген СССР юк, аның Язучылар берлеге дә юк. Һәр республиканың үз берләшмәсе, ә Мәскәүдә алар берничәү. Татарстан Югары советы мөстәкыйльлек турындагы Декларациясен белдергәннән соң ук без дә РСФСР Язучылар берлегеннән чыгуыбыз турыңда игълан иткән идек. Хәзер без мөстәкыйль бер аерым оешма. Ләкин киләчәктә ул бердәм, монополист булып калмаска да мөмкин. Әңгәмәдә мин шул күзәтүләрем һәм күрәзәлегем белән уртаклашкан идем.
Тиздән Мәскәүдә БДБ (СНГ) Язучыларының съезды булачак. Мине дә анда делегат итеп сайладылар. Күпмедер нәрсә шунда ачыкланыр.
Ни генә булмасын, бу кырыс базар шартларында язучы япа-ялгыз калырга тиеш түгел. Хәзер әдәбият фондының да хәле начар, Язучылар союзы таралганчы ук аның таралып куюы да бар. Ә бит бу фонд мохтаҗ язучыларга ярдәм итү өчен XIX гасырда ук оешкан була.
Хәзер киләчәкне беркем дә төгәл генә күз алдына китерә алмый. Ышаныч бер Аллаһы тәгаләдә генә.
– Әгәр сез бүген Татарстан президенты булсагыз, нишләр идегез?
– Юньле илдә сәясәтчеләр сәясәт белән, язучылар әдәбият белән шөгыльләнә. Ләкин бездә башкача. Тукай да бит «мин саф шагыйрь генә түгел, дипломат та, фәлән дә…» – дип язып калдырган. Юкса, Тукайдан нинди дипломат инде… Ә сәяси сизгерлеге искиткеч булган аның. Бу, гомумән, шагыйрьләргә хас сыйфат. Без барыбыз да сәясәт белән кызыксынабыз, ә сәяси белемебез бик түбән дәрәҗәдә. Шулай да Татарстанның һәр гражданы үзен президент урынына куеп карарга тиеш. Бу Шәймиевнең холык-фигылен, республикада барган хәл-әһвәлләрне дә аңларга ярдәм итәр иде. Америкада һәр бала президент булырга хыяллана, ди бит.
Мин президент булсам? Мөгаен, тәвәкәлрәк эш итәр идем. Шәймиевта Горбачевка охшашлык бар: ул үзе үзәктән барырга тырыша, ләкин җаны уң якка тарта. Мин кичекмәстән милицияне, КГБны, прокуратураны Татарстан юрисдикциясенә күчерер идем. Милли гвардияне төзи башлар идем. Кулда үз-үзеңне сакларлык инструмент булмаган килеш, мөстәкыйльлек турында сөйләнү чүбек чәйнәү белән бер. Безнең җитәкчеләр бары тик экономик мөстәкыйльлек турында гына сөйләнергә яраталар. Аларны да аңлап була – җөмһүрияттә шовинистик төркемнәр бик көчле. Алар татар икмәген ашарга тели, әмма без аларны, ашагыз дип, урыс телендә кыстарга тиеш.
Сәясәт белән икътисад бер-берсенә бик нык баглы. Көчсез кешенең соңгы кисәк икмәген дә тартып алып китәләр. Өстәвенә, әле үзен типкәләп тә калдыралар.
Безнең милләткә Җаһар Дудаев кебек көчле лидерлар кирәк. Билгеле, без Чечнедән геополитик яктан да, тарихи традицияләр ягыннан да бик нык аерылабыз. Татар алар кебек үк кыю, гаярь халык түгел; коллык хисе, үзебезне урыстан ким санау тойгысы безгә нык сеңгән. Шагыйрь әйтмешли: «Котылдык без күптән коллыктан, тик котыла алырбызмы бер чак шул коллыктан калган холыктан.» Бу – Зиннур Насыйбуллан. Кызганыч, без коллыктан да һаман котыла алмыйбыз әле, ә холкыннан котылу күпмегә сузылыр?
Безнең көчне тойсалар Грачевлар, Штаниннар парламентта шул кадәр кылына алмаслар иде. Алар кемнәр? Татарстанга кайчан килгәннәр? Нигә алар татар милләтенең язмышын хәл итә? Татар бу турыда уйланмый.
– Сез оптимистмы, пессимистмы?
– Мөгаен, икесе дә түгелдер. Оптимист ул киләчәктә коммунизм буласына ышана, ә пессимист бүгенге көнгә дә ышанмый.
– Сез кайсы йолдызлык астында туган? Йолдызнамә сезгә быел нәрсәләр вәгъдә итә?
– Мин Сукояр йолдызлыгы астында Юлбарыс елында туганмын. Йолдызнамә миңа быел бик күп акча туздырачагымны вәгъдә итә. Тик бу «бәхетне» 1992 елда һәркемгә дә вәгъдә итеп була. 1988 елда без Ләис Зөлкарнәй белән Польшада булган идек. Анда ул чакта нәкъ бездәге кебек икътисади кризис иде. Шунда Ләис бер поляктан: «Сездә миллионерлар күпме?» – дип сорап куйды. Монда аларның икедән берсе миллионер инде, – дип көлдем мин һәм кабарып торган кесәбезгә ымладым. – Үзе¬без дә миллионер була яздык ич». Инфляция болай дәвам итсә, без дә тиздән миллионерлар булачакбыз, акчаны да меңәрләп кенә туздырачакбыз.
– Чын сөюгә ышанасызмы?
– Чын сөю булмаса, аның турында гаҗәп поэмалар иҗат ителмәс иде. Тик ярата белү ул – сәләт. Алла аны бар кешегә дә тигез бүлмәгән.
– Хатын-кызларда нинди сыйфатларны хөрмәт итәсез?
– Мөлаемлек, ихласлылык.
– Хәтерегез әйбәтме?
– Күз хәтере әйбәт. Кайчандыр күргән кешене йөзеннән танып алам, ләкин исемен искә төшерә алмыйм.
– Сез еш елмаясызмы? Күп елмайган кешенең гомере озын була, имеш…
– Юк. Мин елмаюга караганда көлүне артыграк күрәм. Ничәдер минут көлү кешегә шактый калория бирә икән. Өстәвенә, кешелек үткәннәре белән көлә-көлә хушлаша диләр бит.
– Холкыгызның кайсы якларын ошатмыйсыз?
– Мин тиз кызып китәм, тиз суынам. Кайчагында башкаларның хәтереп сакламыйга, тормышта маңгайга бәреп дорфарак сүз әйтеп ташлый торган гадәтләрем бар. Соңыннан үкендерә, ләкин, әйткән сүз – аткан ук.
– Сез көнчелме?
– Андый вак хис миндә юк. Үз сәләтенә ышанган кеше көнчел була алмый. Мин бераз мактанчык. Ул исә көнчел булмаска ярдәм итә. Ә инде зур, асыл затлардан яратып көнләшү, күпмедер аларның матур сыйфатларын үзләштерергә тырышу көнчелеккә кермидер дип уйлыйм.
– «Мәгърифәт» үз кыйбласын таптымы? Аның киләчәген ничек күзаллыйсыз?
– Безнең кыйблабыз бер. Татар матбугаты милләтнең үзаңын бергәләп күтәрергә тиеш. «Мәгърифәт»нең дә шушы олы, изге хезмәттә үз өлеше бар. Казанда йөз меңләп студент укый. Аларның байтагы татар яшьләре. Газета – шуларның күңелендәге милли очкынын дөрләтеп җибәрүче бер олуг көч. Студентлар сәяси-мәдәни тормышта бик акрын, сүлпән катнашалар бит. «Мәгърифәт» студентларның яраткан, популяр газетасы булып әвереләсенә иманым камил.
Шагыйрь белән Рәмис АЙМӘТ сөйләште
«Мәгьрифәт», 1991 ел, март, №4.
Хуплау
(Казан, 25 июль, «Татар-информ», Рифат Каюмов). ТР Дәүләт Советы депутаты, ТР Халык шагыйре, Г.Тукай ис. Дәүләт премиясе лауреаты Ркаил Зәйдулла Рөстәм Миңнехановның матбугатта чыккан милләт язмышына багышланган мәкаләсен татар халкының стратегиясе дип атап булуын әйтте.
«Рөстәм Нургалиевичың мөрәҗәгате татар дөньсы өчен зур вакыйга. Андагы сүзләрнең Президентыбыз исеменнән әйтелүе бик мөһим! Дөресен генә әйткәндә, бу мәкаләне татар халкының стратегиясе дип атарга була. Аңлаган кешегә монда барысы да ачыктан-ачык әйтелгән», — дип хәбәр итте Ркаил Зәйдулла «Татар-информ» агентлыгы хәбәрчесенә.
Шагыйрь фикеренчә, стратегия турында хезмәт әллә ни озын булырга тиеш түгел, ул шулай кыска, төгәл булырга тиеш.
«Озак уйланулардан соң, фикерләшүләрдән соң туган язма дип уйлыйм. Чөнки монда үткәннәрне барлау да, бүгенгене күзаллау да, киләчәкне уйлау да бар. Бүгенге глобальләшү, чикләр җуелган заманында, милли тәңгәллекне саклап калу, чыннан да, кыен. Рөстәм Миңнеханов милләтне саклап калу юлларын билгели. Мәдәниятне, телне саклауга басым ясала», — дип әйтте Ркаил Зәйдулла.
«Бездә милли үзаң булырга тиеш. Хәтта телен җуйган кеше дә үзен татар дип саный икән, димәк, өмет бар дигән сүз. Ул Зиннур Мансуровның „Тукай кодексы“ китабын да искә алган. Мәгарифсез без мәдәниятле дә, телле дә була алмыйбыз, хәтта үз тарихыбызга да ия була алмыйбыз. Монда уйланырга, алга таба хәрәкәт итәргә бик күп фикерләр биргән Президент. Хөкүмәт телне, мәдәниятне саклау эшенә ярдәм итәргә әзер ди ул. Бу бик мөһим. Бу бик вакытлы чыккан мәкалә», — дип фикерен җиткерде халык шагыйре.
Ркаил Зәйдулла Подробнее: https://tatar-inform.tatar/news/tatar_world/25-07-2020/rkail-z-ydulla-prezidentybyzny-m-kal-sen-tatar-halkyny-strategiyase-dip-atarga-bula-5759175
https://www.azatliq.org/a/30730131.html
Равил Сабыр
“КАРУН”
Саран ул Ркаил! Сез аның нинди карун* икәнен белмисез әле…
Баштан башлыйм инде…
Безнең танышу очраклы рәвештә генә килеп чыкты. Хәер, татарча хикәяләр язу белән мавыккан егет иртәме-соңмы барыбер “Идел”гә, яшьләр журналына, бер килер иде. Ә ул чакта, 90нчы еллар башында, проза бүлегенең мөхәррире Ркаил Зәйдулла иде. Дөресен генә әйткәндә, беренче мәртәбә редакциягә аяк басканда мин бу турыда белми идем бугай әле. Чөнки мин Гадел Хәировны эзләп килгән идем. Ул “Идел” журналы эчендә “Ирекле биләмә” дигән кушымта чыгара иде, “башбаштак мөхәррир” дип атап йөртәләр иде үзен. Мин “хикәямне бастырса шул гына бастырыр инде” дип курка-курка гына килгән идем. Ләкин ул көнне Гадел нишләптер эш урынында юк иде, ә Ркаил — ни гаҗәп! — киресенчә, бүлмәсендә утыра иде. “Хикәя? Ә-ә-ә! Бар әнә Ркаил янына кер,” — диделәр. Мин кереп киттем.
…Хәзер Ркаилнең портреты булырга тиеш бит инде бу урында. Гадәттә аның турында яза башласалар, бу кешене гомереңдә беренче күрсәң, шагыйрьдер дип һич тә уйламыйсың, хәтта кемнеңдер куркып калуы да бар, диләр. Алыпларныкы кебек калын гәүдә, киң кызыл йөз, астан сөзеп караучы күзләр — өркерсең дә! Аннары инде аның чынлыкта бик нечкә күңелле, шигъри җанлы, олы йөрәкле булуы турында язалар. Саран икәнен язмыйлар! Беренче очрашканда аның бу ягын мин дә белми идем бит әле. Юкса, Ркаилнең эш бүлмәсе аның бу яшерен “сыйфатына” ишарә ясап торган булган — аскетизм стилендә җиһазландырылган иде ул кабинет. Бик күпне күреп таушалган ике өстәл, шундый ук ике урындык һәм килгән кунакларны утыртырга иске генә бер кәнәфи. Мине дә шунда утыртты Ркаил. Соңрак кына белдем, бик күп бөекләрнең йомшак җирен кунакландарган икән ул кәнәфи.
Бөекләр димәктән, «Идел» редакциясе сәүдәгәр Оконишников йортының арткы ягындагы янкормасында урнашкан иде. Ркаил эшләгән бүлмәдән шактый иркен лоджияга чыгып була иде. Бик уңайлы иде, тәмәке тартасың килсә, әллә кая барып йөрисе юк, чыгасың да, тартасың. Ул лоджия бакча ягына карап тора иде. Дөресрәге, кайчандар бакча булгандыр инде ул, ә хәзер аны чүп үләннәре һәм Канада клены кебек чүп агачлары баскан иде. Шунысы кызык, бакчадагы кычытканнар озын, нечкә, сыек яшел булып үсәләр иде, кайберләре генә, төгәлрәк әйткәндә, лоджия астында үскәннәре генә куе яшел төстә, нык бәдәнле, олы яфраклы иделәр. Хәер, аларның катнашы юк инде Ркаилнең саранлыгына…
Сүзне кыска тотмакчы идем, озакка китте инде тагын. Һаман шул ук Ркаилнең тавышы колакта яңгыраган сыман: “Син бит сүз стихиясе белән язасың, Фолкнер кебек”. Шулай бик кыска һәм оста итеп кешегә бәя бирергә мастер ул Ркаил. Менә мәсәлән мин югарыда атап узган “Ил” китабына кергән “Ельцин түбәтәе” дигән язмасыннан кайбер өзекләр:
“Ләкин бу юлы союз рәисенең каракучкыл йөзе тагын җитдиләнгән, күзләре дә бүтәнчәрәк карый иде. “Язучылар белән очрашуны үзем программага керттем”, — диде ул тирән коедан чыккан тавыш белән”.
“Еники гадәттәгечә акрын гына: “Башкортостан…” дип сүз башларга да өлгермәде…”
“Күзләрне әчеттереп маңгайдан тир ага, кулъяулык белән чырайны, муенны сөртәбез — кулъяулык сыгып алмалы…
— Ельцинны күрәм дип шушында пешеп утыр инде… — Зиннур пышылдап кына сүгенә. Шул минутта икебез дә Ләбиб Лероннан көнләшеп куябыз. “Бегемотта” күбекләнеп торган салкын сыра чөмереп торадыр әле, юньсез. Ленин терелеп кайтса да, Әби патша яңадан Казан аша үтәргә уйлап, туп-туры шушы йортка килсә дә, Ләбиб монда кереп интегеп утырмас иде”.
“Кайнар канлы Бәйрәмова түзеп утыра алмады, Ельцинның бер паузасыннан файдаланып, беренче рәттән чәчрәп тә чыкты:
— Без Кытай турында тыңларга килмәдек, безнең үз проблемаларыбыз да муеннан ашкан! Шуларга якынрак килсәгез иде”.
“Хрущевның Татарстанда булуын язучылар соңгы елларда гына хәтерләрендә яңарта башладылар. Марсель Галиев аның Азнакайга килүе турында зур хикәя язды. Хрущев аннан эскорт белән узып киткән икән, Марсель Галиев шуны күреп калган”.
Менә шундый саран гына “портретлар” яза Ркаил.
Ә теге юлы, беренче очрашканда, дөрес, саранланмады ул (комсызлыгы соңрак ачылды) — минем “Бисәпит” дигән хикәяне “Иделдә” бастырып чыгарды. 1993 елның 2нче санында. 27 ел узган инде, ә ул хикәяне күпләр хәтерли әле. Минем әйберләрне укыштырып барган кешеләрнең күбесе “Бисәпит”не мин язган иң яхшы әсәр дип саный. Хәер, үзем турында язарга дип утырмаган идем бит, Ркаилнең саранлыгын “фаш итмәкче” идем.
Болай булды ул, кыскасы. Картаеп беткәч, 32 яшендә, өйләнергә булды Ркаил. Аның туенда мин шаһит булдым, үзе әйтмешли, шафер. Туй Ркаилнең туган йортында узды, Чуашстанның Комсомол районы Чичкан авылында. Туйлар узгач, бер-ике көн кунак булып калдым әле мин анда. Менә шул көннәрнең берсендә өйнең янкормасында (верандасы дип әйтимме соң инде) берүзем генә тәрәзәгә карап уйланып утыра идем, Ркаил килеп керде.
— Югалттым сине. Бөтен җирдән эзлим. Нишләп утырасың монда? — ди.
— Бер нишләмим, — дим.
— Әйдә, чык әле син моннан, малай…
— Ник?
— Бу минем шигырь яза торган урын. Миңа дигән илһам сиңа ияреп китәр дә, бу бүлмәнең иҗади аурасы бозылыр, энергетикасы кимер, дип куркам, — диде Ркаил.
Саран булмый, кем була инде ул шулай дигәч?
Белмим, чынлап әйтте микән Ркаил ул сүзләрне (мин чын әйтә дип кабул иттем инде ул чагында), уйнап микән, тик мин, әлбәттә, тамчы да үпкәләмәдем. Ничек үпкәлисең инде Ркаилгә? Фәиз абый Зөлкарнәйгә, Нияз абый Акмалга, Мөдәррис абый Әгъләмовка, Туфан абый Миңнуллинга, Равил абый Фәйзуллинга, Марсель абый Галиевкә, Флүс абый Латыйфига, Мәгъсүм абый Хуҗинга, Вахит абый Имамовка, Рәшит абый Бәшәргә, Фаяз абый Дунайга, Ләбиб Леронга, Газинур Моратка, Ләис Зөлкарнәйгә, һ.б.һ.б… Алар мине, 16-17 яшьлек малайны, үзләренә тиң итеп сөйләшеп, үз биеклекләренә тартып, үстерергә тырышып, язган әсәрләремне мактап әдәбият дөньясына алып керделәр. Рәхмәттән башка сүз юк!
* — мондый очракта “уены-чыны бергә” дип алдан кисәтәләр бугай да…
Азакка кадәр укырга сабырлыклары җиткәннәргә бонус:
“Мөдәрриснең бар ялганы чыгар әле бер дөрескә”
Тинчурин театрында. 2019 ел.
Югары шура сессиясендә. 11.06.2020
Робагый
Яңгыр ява йөткергәләп, сырхау яңгыр.
Савылып төшкән толымнары нигә чалдыр…
Саңгырау бер аваз биреп тәрәз кага,
Күзе шомырт, йөзе коңгырт, үзе чандыр.
13. 05.2020
Сахада
Татарстан Дәүләт Советы сессиясендә чыгыш.
Ркаил Зәйдулла: Тел хакына бергә кузгалыйк
Киләсе елга Татарстан автономияле республикасының 100 еллыгын бәйрәм итәргә җыенабыз.
Бүгенге Татарстанның икътисадтагы, иҗтимагый тормыштагы уңышлары шул йөз ел элекке вакыйгаларга барып тоташа. Милли республиканы төзүнең төп максаты дәүләтчелек ярдәмендә татар телен, мәдәниятен саклап калу иде. Ягъни милләт буларак саклану. Егерменче еллар башында Татар телен гамәлгә кую (РТЯ – реализация татарского языка) сәясәтен үткәрү дә шул турыда сөйли. Ә бүген татар теленең иҗтимагый тормышыбызда урыны нинди соң? Турысын әйтергә кирәк – татар теле бүген гаять аянычлы хәлдә. Без телебезне зур тизлек белән югалта барабыз. “Теле юкның иле юк”, дигән борынгы бабаларыбыз. Димәк, теле бетсә, милләт тә, аның дәүләтчелеге дә үзеннән-үзе юкка чыга.
Ләкин халык та аерым кеше кебек – аңарда яшәү, исән калу инстинкты бар. Бер халыкның да үз ирке белән телен югалтасы килми. Әмма милли мәгарифен юкка чыгаралар икән, халыкның да үз телен, үз мәдәниятен сакларлык көче калмый. Без хәзер менә шундый куркыныч астында.
Хәер, без генә түгел. Бу куркыныч Россия Федерациясендә яшәгән барлык халыкларга да яный. Хәтта бөек һәм кодрәтле рус теле дә үзенә карата булган басымны сизә икән. 5 ноябрьдә узган РФ президенты каршындагы рус теле буенча советта В.Путин кайбер илләрдә сәясәткә әверелгән “рус теленә каршы сугыш” турында сүз кузгатты. “За ней, диде ул, ягъни шул сәясәт артында; – и это тоже должно быть понятно и ясно – всё то же давление, прямое нарушение прав человека, в том числе право на родную речь, на культуру и историческую память”.
Бик дөрес сүзләр! Ләкин бу бит барлык телләргә дә карый. Һәркемгә үз теле якын. Миңа да менә татар теленә каршы яшерен сугыш бара кебек тоела. Хәер, нинди яшерен… Барысы да ачыктан-ачык. Әле күптән түгел генә Мәскәүдә Россиянең халык хуҗалыгы һәм дәүләт хезмәте академиясе (РАНХиГС) каршындагы Мәгариф үсеше федераль институтының милли проблемалар үзәге директоры Ольга Артеменко җитәкчелегендә туган тел укытучылары белән түгәрәк өстәл үткәрделәр. Россия Федерациясендә әлеге ханым туган телләр буенча “зур белгеч” санала. Гәрчә ул яшьлегендә хайваннарның нерв системасын өйрәнеп биология фәннәре кандидаты булган кеше. 2007 елда №309 законга төзәтмә кертеп мәктәптә милли-төбәк компонентын юкка чыгару эше дә иң әүвәл туган телләргә аның һөҗүменнән башланган иде. Былтыргы гаугалы закон да аның катнашы белән әзерләнде. Татарстанга, татарларга аның аеруча “мәхәббәте” бар, ул монда еш килә. Әле ноябрь башында булган сәфәрендә дә безгә РФ Конституциясенең 68 нче маддәсен үзенчә аңлаткан иде. Хәтерегездә булса анда шундый юллар бар: “Республики вправе устанавливать свои государственные языки. В органах государственной власти, органах местного самоуправления, государственных учреждениях они употребляются наряду с государственным языком РФ”. Ләкин О.Артеменко аңлатуынча, “наряду” әле ул “наравне” дигән сүз түгел, һәм аның бу казуистикасына ризасызлык күрсәткән бер картка ул аяктан егарлык дәлил китерә: “Вот мы с вами рядышком стоим, я здоровая, а вы маленький!”
Әлеге түгәрәк өстәлдә туган тел укытучылары гына катнашырга тиеш иде кебек, ләкин Артеменко Казаннан үзенең фикердәше ниндидер Татьяна Череватая дигән хатынны да чакырган. Менә ул нәрсәләр сөйли: “ Мы видим, что появилась необходимость пересмотреть статус родного языка. Его нужно исключить из перечня обязательных дисциплин”.
Һәм дәвам итә: “С целью улучшения системы образования России в целом предлагаем рассмотреть вопрос о реформировании региональных министерств образования в региональные филиалы министерства образования России. Управление школами и назначение руководства осуществлять из федерального центра для исключения возможности давления на директоров и принятия решений на усмотрение региональными властями. Учитывая огромное негативное влияние на подрастающее поколение и большой общественный резонанс, предлагаем предусмотреть уголовную ответственность за нарушение федерального законодательства для администраций учебных заведений и ответственных лиц в региональных министерствах и муниципальных органах образования”.
Татар теленә (әлбәттә, башка милли телләргә дә) каршы сугыш башланмаган, дип кем генә әйтә алыр хәзер? Күзләрен нәфрәт томалаган бу бәндәләргә игътибар итмәскә кирәк, диючеләр дә булыр. Ләкин беләбез бит, башта менә шундыйлар мөнбәргә менә, аннары югарыдан күрсәтмәләр пәйда була, прокуратура йөгереп килә, закон чыга…
Турысын әйтергә кирәк, биредә милли республиканың нигезен җимерү турында сүз бара. Һәм бу хыялларын алар инде артык яшереп тә тормый.
Республиканың конституцион тәртипләрен саклый торган берәр механизм бармы бездә? Әллә ул эшләмиме? Киресенчә, республикага каршы эшләүчеләрне “карагруһ” дип атасаң да, алар сине кичекмәстән судка бирә. Мин коллегабыз Илшат Әминов эшен күздә тотам.
Мондый шартларда кул кушырып утыру җинаятькә тиң. Вакыт бик тиз үтә, без инде күп нәрсәләрне югалттык. Татар мәгарифе сүтелеп юкка чыга бара. Киләчәктә фәннәрне татар телендә укытучы кеше дә табылмаячак. Хәтта татар теле һәм әдәбияты укытучылары да халкыбызга нисбәттә гаять тә аз әзерләнә. Хәер, бу аңлашыла да, мәктәбе булмагач, укытучылары нигә кирәк?
Ләкин милли мәгарифнең тамырына иң төп балта чабучы – Бердәм дәүләт имтиханын (ЕГЭ) бары тик рус телендә генә бирү мөмкинлеге. Татар теленең урта белем алырга да кирәге юк! Югыйсә, РФ Конституциясе буенча һәркем үз туган телендә белем алырга хокуклы. Андый хокукы булгач, аның шул телдә имтихан бирергә дә хокукы булырга тиеш ләбаса! Шул хокукны кире кайтармый торып, безнең милли киләчәгебез юк. Милли мәгариф мәсьәләләре һәм татар теленең язмышы турында сөйләшергә мин Татарстан Дәүләт Советының бер сессиясен багышларга тәкъдим итәм.
Сүз уңаеннан әйтәм, РФ президенты каршындагы рус теле буенча советның күчмә утырышы киләсе елга Казанда узарга тиеш. Бу безнең өчен бик куанычлы хәл. Әйдәгез, татар һәм рус телләренең исән калуы өчен бергәләп, кулга-кул тотынышып көрәшик. Икесе дә бик авыр хәлдә…