Ак каеннар шаулый Себердә

Ру­си­я буй­лап ел са­ен фе­де­раль Са­бан туй­ла­ры үт­кә­рү га­дә­те бар хә­зер та­тар­да. Әл­бәт­тә, Та­тарс­тан хө­кү­мә­те­нең хуп­ла­вы һәм яр­дә­ме бул­ма­са, Се­бер­дә яи­сә Ерак Көн­чы­гыш­та мон­дый тан­та­на­лы бәй­рәм­нәр уз­ды­ру­ны күз ал­ды­на ки­те­рү­е дә кы­ен. Бәй­рәм­дә Та­тарс­тан Пре­зи­ден­ты­ның, Мәс­кәү тү­рә­лә­ре­нең кат­на­шу­ы да, әле­ге ча­ра­ның ки­мә­лен кү­тә­рә.

Бы­ел мон­дый Cабан ту­е Се­бер­дә – Томс­ки ка­ла­сын­да бул­ды. Әле ун көн­нәр элек ке­нә мон­да кар ка­тыш яң­гыр яу­ган бул­ган, бү­ген исә ми кай­нар­лык эс­се, Са­бан­туй уз­ган «Томь» ста­ди­о­ны өс­тен­дә­ге ко­яш­ны әл­лә кай­да­гы Ка­ме­рун ягы­на ти­беп җи­бә­рә­се ки­лә. Ал­ма­гач­лар әле мон­да шау чә­чәк­тә, си­рень исе баш­ны әй­лән­де­рә. Та­тар бис­тә­се­нә ба­рып чык­кач, ва­кыт ма­ши­на­сы без­не утыз, ил­ле, хәт­та йөз ел­га арт­ка ил­теп таш­ла­ган­дай бул­ды. 19 га­сыр­да, 20 йөз ба­шын­да та­тар сәү­дә­гәр­лә­ре сал­ган йорт­лар бо­е­гып уты­ра, та­ри­хи Кы­зыл мә­чет­не тө­зек­лән­де­рә­ләр, Ак мә­чет (1914 ел­да са­лын­ган) эш­ли…

Өл­кә­нең Та­тар мә­дә­ни­я­те мәр­кә­зе­нә җи­тә­рәк ирек­сез­дән тук­тап ка­ла­сың – га­җә­еп ар­хи­тек­ту­ра үр­нә­ге бул­ган йорт күз­нең явын ала. Бу Томс­ки­ның атак­лы сәү­дә­гә­ре Кә­рим бай Хә­ми­тов­ның ута­ры. Аны кул­га алу өчен та­тар җә­мә­гать­че­ле­ге­нә шак­тый кө­рә­шер­гә ту­ры кил­гән. Тук­са­нын­чы ел­лар ба­шын­да Томс­ки­да да та­тар хә­рә­кә­те көч­ле бу­ла. Аның эш­чән­ле­ге ту­рын­да ир­кен­ләп язып бу­лыр иде. Чөн­ки ин­де ул та­рих, ка­бат­ла­ныр дип өмет­лә­нер­гә дә әл­лә ни урын юк – та­тар учак­ла­ры сү­нә ба­ра. Тук­са­нын­чы ел­лар­да та­тар йө­рә­ген җил­кен­дер­гән шә­хес­ләр­нең кай­сы­сы дөнь­я­дан кит­кән, кай­сы­сы мәй­дан­нан чит­ләш­те­рел­гән. Та­тар мә­дә­ни­я­те үзә­ге­нең ди­рек­то­ры бү­ген На­таль­я Же­лез­ни­ко­ва, урын­ба­са­ры Свет­ла­на По­лы­га­ло­ва.

За­ма­нын­да та­тар мә­дә­ни үзәк­лә­рен­нән бер­се бул­са да, Томс­ки­да бү­ген та­тар­лар әл­лә ни күп тү­гел, өл­кә буй­лап 20 мең ча­ма­сы гы­на. Шу­ны­сын да ис­кәр­тер­гә ки­рәк: та­тар­лар мон­да ике­гә бү­ле­нә – «се­пер­ләр­гә» һәм «ка­сан­нар­га». «Се­пер­ләр», яг­ни Се­бер­нең төп хал­кы бул­ган Томь та­тар­ла­ры үз­лә­ре дә бер­ни­чә төр­кем­гә бү­ле­нә: әуш­лар, чат­лар, кал­мак­лар, Обь һәм Чу­лым та­тар­ла­ры. Бо­лар­ның гәү­дә­лә­ре җый­нак, буй­ла­ры кыс­ка, үз­лә­ре ка­ра, күз­лә­ре кы­сык… Чын­нан да, Идел-Урал та­тар­ла­ры бе­лән бу җир­ле ха­лык ара­сын­да аер­ма шак­тый. Яшә­еш­тә дә, хо­лык-фи­гыль­дә дә, го­реф-га­дәт­ләр­дә дә…

Обь та­тар­ла­ры­ның бер ри­ва­я­те кү­ңел­гә ке­реп кал­ды. Имеш, бо­рын­гы за­ман­да алар җир ас­тын­да­гы ак­таш ди­вар­лы өй­ләр­дә (зем­лян­ка­ның та­тар­ча сү­зе дә юк бит аның, ниш­лә­мәк ки­рәк!) яшә­гән, хан­на­ры Кү­чем бул­ган. Ме­нә бо­лар бер­ва­кыт ур­ман­да ак ка­ен күр­гән. Мо­ңар­чы бу та­раф­лар­да кү­рен­мә­гән ка­ен­га Се­бер ур­ман­на­рын­да ни кал­ган? Ка­ен бит ул үр­чем­ле – бе­раз­дан бү­тән агач­лар­ны кыс­рык­лап то­таш ка­ен­лык үсеп чык­кан! Ни­һа­ять, ха­лык аң­лап ал­ган: тиз­дән мон­да ак пат­ша ки­лә­чәк…Кот­ла­ры оч­кан ир­ләр га­и­лә­лә­рен, бар мал-мөл­кә­тен җи­рас­ты өй­лә­ре­нә җы­еп, тү­шәм­не то­тып тор­ган ба­га­на­лар­ны кис­кән. Те­ре­ләй кү­ме­леп үләр­гә те­лә­мә­гән кай­бе­рәү­ләр ур­ман­га кач­кан. Хә­зер­ге Се­бер та­тар­ла­ры шу­лар­дан үр­че­гән, имеш.

Мин бу ри­ва­ять­тән һич тә нин­ди­дер го­му­ми­ләш­те­рү дә ясар­га җы­ен­мыйм, бе­рәр төр­ле мәгъ­нә дә эз­лә­мим. Гап-га­ди бер ри­ва­ять. Ле­ген­да.Те­ле­ви­зор­сыз кыш­кы озын кич­ләр­дә ха­лык ни сөй­лә­мәс… Те­ле­ви­зор бул­мау ха­рап ит­кән элек­ке ха­лык­ны. Әле бер­көн­не пат­ри­арх Ки­рилл­ны тың­лап ят­тым. Сөй­ләп тә күр­сәт­те ин­де! Урыс хал­кы ти­рә-юнь­дә­ге ха­лык­чык­лар­га һәм эт­нос­лар­га бо­рын-бо­рын­нан мәр­хә­мәт­ле бул­ган, дип ышан­дыр­ды ул. Урыс мә­дә­ни­я­тен ка­бул ит­кән оч­рак­та алар­га үз­лә­рен­чә яшәр­гә мөм­кин­лек бир­гән, ди­де. Ә те­ге ах­мак­лар­ны те­ле­ви­зор бул­мау ха­рап ит­кән, ка­ен­нар­дан ку­рык­кан­нар бит, һи-и…

Чын Се­бер та­тар­ла­ры­на ка­ра­ган­да Идел-Урал тө­бә­ген­нән күч­кән та­тар­лар мон­да күб­рәк тә сы­ман. Ка­зан хан­лы­гы ау­гач ук без мон­да бе­рән-сә­рән шу­ыш­кан­быз. XIX га­сыр ахы­рын­да, XX га­сыр ба­шын­да ка­зан­нар­ның са­ны ки­нәт ар­та. Агай-эне­гә Се­бер­дә көн итү­е, сәү­дә эш­лә­ре бе­лән шө­гыль­лә­нү күп­кә ан­сат­рак бул­ган, кү­рә­сең. Мәс­кәү­дән ерак­лаш­кан са­ен та­тар җи­ңел­рәк су­лыш ал­ган. Ул за­ман­нар­да, ди­ю­ем ин­де…

Са­бан ту­е ту­рын­да сөй­ли баш­ла­ган идем бит. Тәф­сил­ләп сөй­ләү ки­рәк ми­кән? Са­бан­туй ин­де ул Се­бер­дә дә Cабан­туй! Тү­бән Ка­ма ра­йо­ны бик нык әзер­лә­неп кил­гән иде. Сый­ла­ры да әй­бәт, ар­тист­ла­ры да шәп. Та­тар­ча кө­рәш бе­лән тә­мам­лан­ды Томс­ки Са­бан ту­е. Ка­зан­нан кил­гән ма­ши­на өчен Те­лә­че егет­лә­ре кө­рәш­те һәм бер­се ба­тыр да кал­ды, Ал­ла­ның хик­мә­те.

Фәү­зи­я Бәй­рә­мо­ва бе­лән ба­сып то­ра идек. Аның, до­га кыл­ган­дай, «Та­тарс­та­ны­быз яшә­сен…» ди­гән сүз­лә­рен ише­теп кал­дым. Әйе шул, без аның ка­де­рен ге­нә бе­леп бе­тер­ми­без бу­гай, чит җир­ләр­дә йө­реп (югый­сә Се­бер үзе­без­не­ке дип җыр­ла­ган­быз элек) гыйб­рәт ал­ган­нан соң, аның дә­рә­җә­се күз ал­дын­да та­гын да кү­тә­ре­лә. Ул да бул­ма­са, без кем кө­не­нә ка­лыр идек?!

Са­бан ту­е элек-элек­тән ка­рен­дәш­ләр бе­лән ара­ла­шу уры­ны бул­ган. Без­нең ара­да Мәс­кәү­дән кил­гән эш­мә­кәр Иль­яс Мөс­ли­мов та бар иде. Мәгъ­лүм та­та­ры­быз. За­ма­нын­да Мәс­кәү­дә та­тар ком­по­нент­лы мәк­тәп бул­ды­ру­га көч сал­ган, унал­ты ел «Та­тарс­ки­е кра­я» га­зе­та­сы­на на­шир­лек ит­кән, Дәү­дәт Ду­ма­сы­ның элек­ке де­пу­та­ты. Шул сөй­ләп тор­ды: улы Мәс­кәү­нең бик прес­тиж­лы мәк­тә­бен­дә ми­нистр ма­лай­ла­ры бе­лән бер­гә укый икән. Ир­тә­дән кич­кә ка­дәр баш­ны өс­тәл­гә бә­рә-бә­рә. «Ул Ру­си­я бе­лән уп­рав­лять итә­чәк ке­ше­ләр­нең бер­се бу­лыр­га ти­еш», – ди­де Иль­яс. Шу­ңа кү­рә ма­лай­ның та­тар­ча өй­рә­нер­гә ва­кы­ты юк икән. Чын­нан да, Рә­сәй бе­лән ида­рә ит­кән­дә ни­гә ки­рәк та­тар те­ле? Ми­шәйт ке­нә итә­чәк ул. «Аның ке­бек­ләр хә­зер күп, та­тар­ча бел­мә­гән та­тар­лар­ны чит­кә ти­бә­рер­гә яра­мый», – дип нә­ти­җә чы­гар­ды Мәс­кәү ба­е.

Кем ти­бә­рә? Ми­нем­чә, бү­ген та­тар­ча бел­гән та­тар­лар үз­лә­ре чит­кә ти­бә­ре­лә. Аз­чы­лык бу­ла­рак… Төр­ле тө­бәк­ләр­дә уз­ган Са­бан­туй-та­ма­ша­лар­да бу үзен ае­ра­та ачык сиз­де­рә. Әйе, без аз­чы­лык һәм без­нең Ру­си­я бе­лән «уп­рав­лять итәр­гә» бер­нин­ди шан­сы­быз да юк. Кем бе­лә, шу­ның бе­лән бә­хет­ле­дер дә әле без.