Зәйдулла турында бүлеге

Министр белән әңгәмәдән

Ирада Аюпова: «Единицы могут сказать, что читают книгу, и тем более на татарском языке»

На  вопросы в интервью Sntat отвечает министр культуры РТ Ирада Аюпова.
29 марта 2021Автор: Лина Саримова

 

Что не так с культурой чтения в Татарстане и чем поможет Союз писателей

-Ирада Хафизяновна, одно из ярких событий марта — выборы нового главы Союза писателей РТ. Им стал Ркаил Зайдулла, которого все мы знаем как писателя, а с недавних пор еще и политика. Какие у вас ожидания от Союза и его нового руководителя?

-Сам по себе Зайдулла очень прямолинейный человек, и я понимаю, как ему тяжело, поскольку сама такая же. Он имеет свою позицию, которую транслирует без страха. Это человек, который думает о будущем, имеет ценностные основы. В своих произведениях он ставит вопросы, которые напрямую обращены к сохранению основополагающих ценностей. Творческая аудитория всегда специфична: если ты не осознаешь себя лидером и личностью в искусстве, то ты не сможешь опубликовать произведение или выйти на сцену. У таких людей должна быть внутренняя убежденность в собственной гениальности. А когда рядом — как, например, в Союзе — находится столько людей, осознающих свое «Я», это непременно приведет к выявлению того, кто будет «первым Я». Новому председателю потребуется сформировать среду, в которой не будут подавляться многочисленные “Я”, и одновременно конструировать целостное видение.

Что касается Союза, то мне хочется, чтобы он, наконец, обрел свое лицо. Статус и роль творческих союзов сегодня в целом проходят трансформацию. Важно наличие талантопроводящей системы, которая позволит выявлять талант на раннем этапе, патронировать его и выводить на мировой культурный рынок.

Вообще сейчас единицы могут сказать, что читают книгу, и тем более на татарском языке. А ведь это тоже существенная и важная часть культуры.

-Расцвет литературы в мире приходится на 18-19 века: возможно, время прошло и пришли другие форматы?

-По-прежнему много читают в Европе и Москве. В Татарстане же культура чтения сейчас не на самом высоком уровне. Надо понимать, что мы можем быть конкурентны только тогда, когда развиваемся — во всех смыслах этого слова.

-В таком случае, что Союз может привнести нового и какие меры принять, дабы у людей в республике вновь появился интерес к чтению? Особенно с учетом того, что истории успеха популярных сейчас татарстанских писателей типа Шамиля Идиятуллина и Гузель Яхиной проходят мимо него.

-В силу своей востребованности эти писатели не испытывают необходимости в ресурсах, которые распределяет Союз. Если говорить о мерах, то первое, что можно сделать, — настроить активную коммуникацию между различными сообществами, школьниками и целевыми аудиториями, чтобы популяризировать чтение. Важно привить, в первую очередь детям, навыки межличностной коммуникации.

-В каких еще союзах ожидаются выборы в этом году?

-В этом году выборов уже не будет. В то же время перед нами стоит вопрос творческих союзов в сфере изобразительного искусства — их у нас пять. Сегодня мы пришли к выводу, что все их необходимо объединить.

С одной стороны, мы финансируем союзы не как учреждения, а по проектному признаку. С этой точки зрения чем больше союзов, тем лучше. Но с точки зрения доступности государственной поддержки и адресности мер, наверно, было бы правильнее создать некое единство в творческом пространстве. Ведь культура — это экосистема, ее невозможно поделить на границы.

И еще одна очень важная задача как для творческих союзов, так и для отрасли в целом — усилить внимание к вопросам, касающимся работы с молодежью. Это, подчеркиваю, одно из важнейших направлений, куда должны быть направлены наши объединенные усилия.

Мы и сейчас в самых разных формах стремимся поддерживать молодежь — творческие лаборатории, экспериментальные площадки, молодежные фестивали, гранты и т.п. Это очень прижилось и явно востребовано. Кто-нибудь может сказать, сколько молодых судеб спасено через эти формы и погружено в творческую атмосферу, в культуру, в правильный выбор профессии, наконец.

Кто «пролетел» мимо премии Тукая-2021

-Уже в апреле пройдет награждение лауреатов премии Тукая. Есть ли у нее какие-то отличительные особенности в этом году?

-В этом году к нам поступила 21 заявка. К сожалению, часть их мы не смогли принять к рассмотрению из-за неправильного оформления документов.
В целом премия Тукая делится на три составляющих: “Кого?”, “За что?” и “Как?”. Первое — деятель или группа деятелей, которые выдвигаются творческим союзами, министерствами, общественными организациями. Второе — важные культурные продукты, вычлененные из всего объема творческого наследия. Третья составляющая — формальная. Процедура отбора на конкурс идет в обратном порядке.

Меня порадовало то, что в этом году было выдвинуто много писателей — шесть человек. Также в числе лауреатов драматург Мансур Гилязов. Активизировались представители изобразительного искусства и скульптуры. Вновь появилась архитектура. А удивило то, что в этом году у нас мало достойного кино и нет театральных постановок.
Сейчас мы активно работаем над тем, чтобы научные школы стали визитной карточкой Тукаевской премии. Я считаю, что должно быть больше исследований. Мне бы хотелось, чтобы искусствоведение развивалось более активно. К слову, в “Тантане” уже добавлена позиция “Искусствовед”.

Надо признать, мы откровенно проваливаемся в этой части, сегодня это одна из больших проблем — девальвация искусствоведческой школы. Профессиональные искусствоведы — это люди, которые четко и грамотно умеют формулировать и формировать спрос. У нас это развито в меньшей степени.
Подробнее: https://sntat.ru/news/culture/29-03-2021/irada-ayupova-edinitsy-mogut-skazat-chto-chitayut-knigu-i-tem-bolee-na-tatarskom-yazyke-5815327

“Литературная Россия”

 

Ликвидируем все течи

Новый лидер писателей Татарстана Ркаил Зайдулла берётся за перевоспитание богатых татар

№ 2021 / 10, 18.03.2021

Избранный недавно председатель Союза писателей Республики Татарстан Ркаил Зайдулла принимает хозяйство. А оно очень непростое. Да и проблем, которые теперь свалились на нового писательского начальника, оказалось выше крыши. И крыша тут упомянута не ради красного словца. Та крыша, которая висит над головами казанских писателей, уже давно дала течь. Её надо капитально ремонтировать. А где брать деньги? Или вот другой важный вопрос: как сделать доступными народу книги писателей Татарстана? Ведь не каждому по карману за один сборник выложить 770 рублей, а то и больше. Надеяться на олигархов? Но Зайдулла утверждает: «Богатые татары не читают, им книга даже бесплатно не нужна». И что делать?

Ркаил Зайдулла

У Зайдуллы есть свой план реформ. И, кажется, он нашёл поддержку у главы республики Рустама Минниханова.
Надеемся, что у Зайдуллы всё получится, и острые, но яркие книги писателей Татарстана окажутся востребованными не только в Казани, но и во всей России.

Хәбәр

Фото: Кирилл Антонов

Съезд писателей вышел онлайн

Новым председателем татарстанского союза стал депутат Ркаил Зайдуллин

      Коммерсантъ (Казань)

№37

       от

Ближайшие четыре года Союзом писателей Татарстана будет руководить поэт и драматург Ркаил Зайдуллин — такое решение вчера приняло большинство делегатов XIX съезда писателей республики. Новый председатель известен тем, что как депутат Госсовета активно выступал в защиту татарского языка и голосовал против изменения Конституции России. Альтернативным кандидатом на съезде был поэт Рамис Айметов — он готов оспорить итоги выборов, полагая, что делегаты не собрали кворум, поскольку некоторые из них принимали участие через Zoom, что не предусмотрено уставом.

Избрание нового председателя Союза писателей Татарстана стало основным вопросом повестки съезда, в котором приняли участие более 200 делегатов. Они собрались на трех площадках: в Казани в театре Карима Тинчурина, а также в Набережных Челнах и Альметьевске (были на связи через конференцию в Zoom). Такой формат был выбран из-за пандемии COVID-19. В Казани в съезде помимо делегатов принимали участие глава аппарата президента республики Астат Сафаров, министр культуры Ирада Аюпова и вице-спикер Госсовета Марат Ахметов (он возглавляет комиссию при Рустаме Минниханове по вопросам сохранения и развития татарского языка).

Напомним, с 2016 года Союз писателей Татарстана возглавлял Данил Салихов. Его полномочия истекли еще в 2020 году, но тогда писатели не стали проводить съезд из-за ограничений по коронавирусу (большинство членов союза уже в преклонном возрасте). Кандидатура господина Салихова ни им самим, ни кем-либо из делегатов на второй срок не выдвигалась (хотя это позволял устав). В прошлом году Данил Салихов подвергся серьезной критике за встречу с главой Союза писателей России Николаем Ивановым, на которой шла речь о вхождении татарстанского союза в общероссийское объединение. Сейчас Союз писателей Татарстана является самостоятельной организацией и существует в основном за счет субсидий из республиканского бюджета.

Кандидатуру 59-летнего Ркаила Зайдуллина на пост председателя первым предложил писатель Гарай Рахим. Затем ее поддержали и другие делегаты, в том числе с площадок в Альметьевске и Набережных Челнах, а также бывший председатель Союза писателей Татарстана в 1989–1999 годах Ринат Мухамадиев.

Ркаил Зайдуллин (Ркаил Зайдулла) — татарский поэт, писатель, драматург, переводчик, публицист. В 2016 году уже участвовал в выборах председателя Союза писателей республики, но тогда проиграл Данилу Салихову. С 2017 года является заведующим литературной частью Нижнекамского государственного татарского драматического театра имени Туфана Миннуллина. В 2019 году избирался в Госсовет Татарстана по списку «Единой России», стал членом комитета по образованию, культуре, науке и национальным вопросам. Ркаил Зайдуллин как депутат неоднократно выступал в защиту татарского языка, например, предлагал разработать процедуру тестирования кандидатов в президенты Татарстана на знание госязыков республики. На сессии в марте 2020 года Ркаил Зайдуллин единственный из депутатов голосовал против поправок в Конституцию России, инициированных Владимиром Путиным. Депутат усомнился, «уместны ли религиозные мотивы» в Конституции светского государства, имея в виду поправку о «вере в Бога». Также он выступил против поправки о статусе русского языка как «языка государствообразующего народа», заявив, что «за настоящее и будущее федерации несут ответственность все народы».

Писатель Фоат Галимуллин выдвинул кандидатуру поэта Рамиса Айметова. Ее поддержала писательница и политик Фаузия Байрамова, которая считает, что Ркаилу Зайдуллину «тяжело» быть председателем союза. Свои симпатии господину Айметову высказал и Данил Салихов, хотя напрямую за него голосовать не призывал. В то же время Марат Ахметов поддержал кандидатуру своего коллеги по Госсовету Ркаила Зайдуллина.

На голосование также выдвигали поэта Рафиса Курбанова (руководил союзом до Данила Салихова). А поэт Назибя Сафина предлагала на пост председателя главного редактора «Мэдэни жомга» Вахита Имамова. При этом она вспомнила, как прокуратура через суд добилась признания экстремистской книги господина Имамова «Запрятанная история татар», что, по ее мнению, несправедливо. Однако и Вахит Имамов, и Рафис Курбанов взяли самоотвод. При этом господин Курбанов призвал голосовать за Ркаила Зайдуллина.

В итоге из двух оставшихся кандидатов большинство голосов получил господин Зайдуллин (голосование было тайным и проводилось в перерыве съезда). Ему поддержку оказали 122 делегата, в том числе 91 делегат в Казани. В поддержку Рамиса Айметова голосовали 74 человека (из них 64 — в Казани).

Господин Айметов и его сторонники поражение не признали, заявив, что на съезде не было кворума делегатов. Кроме того, поэт выступил против учета голосов из Альметьевска и Набережных Челнов. «Это не по уставу. Чтобы учитывать эти голоса, необходимо было внести изменения, а затем проводить голосование»,— объяснил он „Ъ“. Он назвал прошедший съезд «хаосом» и не исключил, что будет оспаривать его итоги.

Ркаил Зайдуллин считает, что оснований для непризнания результатов голосования нет. «Кворум был. Такое бывает, что проигравший еще раз хочет побороться»,— сказал он „Ъ“. Новый председатель заверил, что Союз писателей Татарстана останется самостоятельным: «Я не вижу смысла входить в Союз писателей России». В то же время он не исключил, что татарстанское объединение может стать одним из участников созданной в конце прошлого года Ассоциации писательских союзов, которую возглавил депутат Госдумы Сергей Шаргунов (КПРФ). Ркаил Зайдуллин сообщил, что вместе с новым составом правления союза подготовит программу его развития на ближайшие четыре года. «В первую очередь это работа с молодежью и создание центра творческого перевода»,— обещал господин Зайдуллин.

Кирилл Антонов

Мәкалә

ИЛЧЕ

Ерак офыклар артында, саф биеклекләргә омтылган таулар арасында күңелне тын гына дәшкән, тиңсез рухи байлыклар вәгъдә иткән Мәгарәләр… Уйлап баксаң, кеше үз гомеренең аерым мизгелләрендә балачакка-яшьлеккә кайтара алучы тылсымлы дару вәгъдә иткән Мәгарәләрен уй-хыял-‘ ларында үзе генә белгән изге юл-сукмаклар буйлап эзләп китә түгелме?! һәм шушы хыялый эзләнүләрдән, якты алгы-сулардан аерым бер мәлдә шигърият тә туадыр, мөгаен.

XX йөзнең сиксәненче елларында әдәбиятка, шигърияткә килгән, үз буынының иң тынгысыз, сәләтле, уйчан шагыйрьләренең берсе (буынлашларын әйдәп баручы шагыйрь, язучы дип тә әйтәләр аны) Ркаил Зәйдулланың нәүбәттәге шигъри китабы бер сүз белән—серле рәвештә «Мәгарә» дип атала… Китапны укыганда аңлыйсың: юкка түгел икән бу. Чөнки, ошбу серле Мәгарә темасы шигъри мәҗмуганың биш бүлеген дә мәгънәви, фәлсәфи, метафорик тоташтырып тора. Дүрт бүлекнең дә тәүге өлешендә без Мәгарәгә юл тоткан шигъри «мин»нең үзенчәлекле шигъри маҗараларын укып үтәбез. Бишенче бүлектә ул, ниһаять, Мәгарәсенә килеп җитә һәм аннан үзенең бәхетле, кадерле балачагына кире кайтаручы тылсымлы даруны алып чыга… Игътибар итсәң: кайсыдыр яктан бу шигъри каһарманның символик маҗаралары Пауло Коэлъоның мәшһүр «Алхимик» романын хәтерләтеп куя…

Шундый сорау туа: ни өчен танылган шагыйрь Ркаил Зәйдулла төрле еллардаиҗат ителгән шигырьләрен гомеренең чиста чишмәбашын сагынган ностальгия астында берләштерергә булды икән? Шагыйрь байтак гомер кичереп, тормыш юлы узып, төрле эш-гамәлләр кылып Мәгарәгә барып җитә—«Үз җаныма төбәлдем бу кичтә, Җаным гүя алтын мәгарә…»—һәм күңелендә янә үткәннәргә әйләнеп кайта… Бәлки, шагыйрь безгә монда гомеренең зур бер арасы, циклы тәмамлануын белдерергә телидер?! Бәлки, ул узылган еллар биеклегеннән үткәннәргә бер караш ташларга омтыладыр, үзе өчен мөһим булган Шигъри Нәтиҗә дә ясарга алгысыйдыр?!

Уйласаң, Мәгарәдә вәгъдә ителгән тылсымлы даруны эзләп табарга ашкыну—гомеренең иң гүзәл чакларын янә кичерергә, янә кабатларга алгысыну—ул кешенең иң кадерле хатирәләре белән, гомеренең иң чиста чаклары белән бергә калырга теләведер. Чөнки, күнел биеклегеннән карасаң, балачак ул—Сафлык Иле, берсеннән-берсе матуррак Хыяллар Галәме, кыскасы, тормышның иң керсез-гөнаһсыз, иң матур чагы… Менә ни өчен кеше олыгайган саен, тормыш кырыслыклары һәм катлаулылыклары белән күбрәк очрашкан саен күңелендә аңа ешрак бага.

Яшәеш лабиринтларында үз Мәгарәсен эзләп киткән Ркаил Зәйдулланың шигъри «мин»е дә еллар артында күмелеп калган балачагына, аның иң истәлекле көннәренә еш әйләнеп кайта.

«Мәгарә» китабының беренче бүлеге, гомумән, нәкъ менә шул балачак, яшүсмерчак дөньясы белән, гомернең чишмәбашын олы Сагыну белән бәйләнгән дә инде. («Өмет», «Хәлвә», «Әби», «Типте тупны шаян малай…», «Авыл малае», «Рәхмәт» һ.б. шигырьләр)… Бу шигырьләрдән олыларның мәшәкатьле тормышында сирәк очраган ниндидер үтә бер табигыйлек, сафлык, җылылык бөркелеп тора төсле!.. Аларда балачак гомернең иң мөкатдәс чагы булып күз алдына баса! Бу якты дөньяда әти-әни дә бар, әби-бабай да исән-сау, офыклардан офыкларга кадәр җиһан түгәрәк, ул шатлык-бәхет өчен генә яратылган булып тоела…

«Төнге рәсем» шигырендә шагыйрь еракта—еллар артында калган кадерле балачагын искә төшереп сагына:

Хуш исле печән өстендә Малай йокыга талган. Янәшәсеннән баралар Абыйсы да әтисе... Ә дөнья... Дөнья шундый— Дөньяда чәчәк исе. Мәңге онытылмас бу төн. Сәхра, йолдызлар, ирек. Нарасый бара арбада, Әнисен төштә күреп.

Гаҗәеп гүзәл дә һәм гади дә сурәт ул: чәчәк исен сулап атлап баручы әтисе белән абыйсы, һәм әнисен төшендә күреп арбада татлы йокыга талган саф күңелле малай!.. «Тукта, мизгел!» диясе килә эчкерсез рәвештә. Балачакның асылын әнә шундый гади дә, серле-якты да минутлар тәшкил итә бит!..

Әмма, дөньяга килгән кеше, гомер буе сафлык илендә, ак хыяллар дөньясында кала алмыйдыр ахры?!. Вакыт алга тәгәрәгән саен, фанилык аның күңелендә үзенең тамырларын җибәрергә ашыга. Еллар узгач, кеше телиме-теләмиме, олыларның үзенчәлекле дөньясына атларга мәҗбүр.

Атлар булып томырылды күккә Балачакның ап-ак хыяллары,—ди шагыйрь дә уйчан төстә «Булмый елап» шигырендә.

Сорау гына кала: кайчан башланды икән сон шагыйрьнең гүзәл балачак—ак хыяллар дөньясы белән саубуллашуы, фанилык белән күпмедер килешүе? Уйласаң, аңласаң—тормыш кырыслыгы белән беренче очрашулардан, җанны авырттыргыч тәүге югалтулардан түгелме икән?! Шагыйрь үз иҗатында балачагының һәм яшьлегенең сагышлы көннәренә дә вакыт-вакыт әйләнеп кайта… («Карт этне алып чыгалар… « һ. б. шигырьләр)

Әйе, яшәгән саен кеше тормышында табулар белән бергә югалтулар да үз урынын ала. Китапның икенче бүлегендә, мәсәлән, исән-сау каләмдәшләренә багышлаулар белән бергә инде бакыйлыкка күчкән, татар тормышында якты эз калдырып киткән күренекле каләмдәшләре истәлегенә (Фаил Шәфигуллинга, Мөхәммәт Мәһдиевкә һ. б…) багышланган шигырьләр дә бар. Шушы шигырьләрдә чор-заманның үз табышлары һәм югалтулары да чагылып үтә. Сүз дә юк: XX гасыр ахырында кыргый капитализм чоры килү, җәмгыятьтәге кайсы куанычлы, кайсы начар үзгәрешләр, рухи тамырлардан да күпмедер ераклашу нечкә күңелле шагыйрьләр яшәешенә дә үз тәэсирен ясамый калмады. Бәлки, кыйблалары итеп рухи тормышны алганнарга үзара теләктәшлек, иптәшлек тә җитеп бетмәгәндер?!. Замана зилзиләләре бөтереп алып киткән, югалган талантлы чордашына кагылышлы рәвештә, мәсәлән, шагыйрь түбәндәгечә әйтә:

Синең белән беркем хушлашмады, син үзең дә кирәк тапмадың. Чабып үтте бары баш очыннан ярсу ахырзаман атлары.Монда әле беркем уянмаган, офыкларның күзе эренле. Күк йөзеннән кургаш шәүлә узды. Беркем искәрмәде. ... эреде.	(«Эдуард Мостафин рухына»)

Әйе, фаҗигаләр кичергәннән соң әле генә төзек булган дөньяң җимерелеп киткәндәй тоелып китә, яшәешнең гүзәл гаме югалгандай хис ителә… Әмма, ни генә булмасын, кеше бәхетле чакны, дөньяның гармонияле, төзек булган чагын—Сафлык Илен югалтырга теләми! Шуңа күрә дә бит инде ул Мәгарәгә юнәлеп, тормышның изге яңарышы белән бәйле тылсымлы даруны эзләп табарга ашкына!..

Чыннан да, шагыйрьгә, бәлки, ачыргалану кирәкмидер дә?!… Шагыйрь Ркаил Зәйдулла да аерым мизгелдә олылар дөньясында балачак—саф хыяллар иленең—бер Илчесе булып күз алдына килеп баса түгелме?! Әйе, нәкъ менә Илче! (Аның милли тарих катламнарын күтәргән «Ил» китабын да искә төшерик). Дусты, фикердәше Ләбиб Леронга багышланган шигырендә ихлас рәвештә менә нәрсә ди бит ул:

Без сабыйлар иленнән бит, дустым! Иртэ киткән ишләр өчен дә Йончу атлар төсле ауныйк әле Җиләк үскән карлар өстендә.Бусагадан үтә алмый бүтәнҮчле кол да, явыз түрә дә... Алда томан, юанабыз һәр төнУзганнарга кылып күрәзә. 	(«Без сабыйлар иленнән бит, дустым!»)

Әйе, яшәешнең беренчел пакьлеген саклаган, тормышның чын асылы булган, балачак белән бәйле сафлык иленә үчле һәм явыз җанлы кешеләр үтеп керә алмас иде… (Мәгълүм: явызлык җәзасыз калмый.) Күрәсең, ошбу сафлык иле кеше йөрәгенең, кеше җанының иң мәгънәле, иң гамьле төшендәдер…

Шуңа да түгелме икән, нинди генә дәвердә яшәсә дә, җәмгыятьтә нинди генә ялганнарга дучар булса да кеше Хакыйкатьнең барлыгын тоя һәм аңа алгысуын дәвам итә. Гомумән, олы Хакыйкатьне эзләү кеше яшәешенең иң якты алгысуларын тәшкил итмиме?!…

Кеше үзенең тынгысыз йөрәге, саф күңеле белән чиксез тормыш куйган сорауларга үзенчә җавап эзләргә омтыла… Аның дөньяга килүенең дә олы бер мәгънәсе шушындадыр, бәлки?! Әмма, бу юл җиңел түгел.

Мәңгелек яр яулык болгый ярда, Китә микән, кайта микән бәндә? Без белербез моны барлык өмет Шигырь юлы кебек өзелгәндә.	(«Чапты атлар...» Зиннур Хөсниярга)

Кайчак шулай да тоелырга мөмкин: нәкъ менә үз буынлашларына багышланган шигырьләрдә шагыйрь үзе өчен мөһим булган борчу-уйланулары белән уртаклашырга ашыга.

Газинур Моратка багышланган шигырендә шагыйрь үзе тормыш итеп яткан чынбарлыкны борынгы бабалары яшәгән бөек Дала чынбарлыгы рәвешендә күз алдына китереп бастыра… Һәм, гомумән, Татар тарихының үткәненә, аның шанлы чагына, драматик чорларына игътибар итү Р. Зәйдуллага хас. Әйтерсең лә, ул үзенең яшәешен, омтылыш-кичерешләрен, кылган эш-гамәлләрен ерак бабаларының милли гамьгә төренгән, табигать белән гармониягә ия булган, күпмедер кырыс, күпмедер моңлы яшәеш чынбарлыгы белән үлчәргә тели.

Бер офыктан бер офыкка таба Чабып йөрим. Авам. Биртеләм. . . Кысылам да янә киңәям мин Үзем генә белгән серемнән.	(«Зыңлап тора һава бу далада...»)

Лирик каһарман—«ялгыз җайдак» тормыш даласында нишли соң? Ул яшәеш кануннарына үзенчә буйсынып, карашы белән ымсындырган офыкларга төбәлеп, җәясен тарта… Ә садакта уклар кими бара… Соңыннан ул аткан укларны (бу очракта: ихлас эшләнгән эш-гамәлләр нәтиҗәсен?!) эзләп киң Далада йөри. Ә аның урынына ни таба?

Сибелделәр черек көннәр кебек. Әрәм, дидем. Алар асылда Офыкларга кереп югалганнар Газәлләрнең кабыргасында.	(«Зыңлап тора һава бу далада...»)

Символик юллар… Шигырь дәвамында шагыйрьнең ни әйтергә теләгәне аңлашыла: якты офыкларга барганда безгә сынган җәя, бушаган садак белән «ат сагынган ялгыз җайдак» булып калмыйсы иде!.. Милләттәшләрен, замандашларын ул тормышның борынгыдан килгән табигый, изге чакыруына әзер булып калырга чакыра:

Ә далада тагын ук сызгыра. Исән әле, исән чуралык.Күздән җуела, Дастан атларының Калын ялларына чорналып.	(«Зыңлап тора һава бу далада...»)

Шигъри фикерләүләрнең кайсыдыр мизгелендә шагыйрь уйланып сорап та куя:

Бу дөньяны ни коткарыр икән? Матурлыктыр, бәлки? Мәхәббәт, наз? 		(«Чапты атлар...»)

Чыннан да, бу дөньяны ни коткарыр? Бәлки, инсан үзедер? Чөнки, кеше үзе үзгәрми торып дөнья яхшыра алмый бит!

Шагыйрь, үзенең бер мәкаләсендә җәмгыятьнең бүгенге халәте турында уйланып түбәндәгечә язган иде:

«Без хәтта Намус дигән сүзне кулланырга кыенсына башладык. Әдәп-инсаф, низам, итагать кебек төшенчәләр тормышта ирешәсе уңышларга киртә сыман күзаллана хәзер. (…) Котылу юлы кайда? Тамырлардамы?» («Казан утлары», 2006, №10)

Тамырлар… Чыннан да, бүгенге катлаулы дәвердә мәңгелек рухи йола (традиция) белән бәйле тамырлар безне коткарып калырга тиештер. Ә бу тамырлар үзләре ничек, нидә табыла? Бәлки алар—Табигать-Ана белән изге бәйләнештә; Исламның мәңгелек кыйммәтләренә тугры калуда, аларны санлауда, хөрмәт итүдә; Туган якка, Милләткә булган изге хисләрдә! Мәхәббәт дигән илаһи халәттә…

Яшәешнең саф асылы, бәхетле мизгелләр белән бәйле туган җир, сөю-мәхәббәт темалары… Алар «Мәгарә»нең өченче бүлеген тәшкил итә. Чыннан да, нәкъ менә туган якка булган мәхәббәт, хатын-кызга булган саф сөю—сәламәт, гүзәл тормышның нигезендә ята. Шуңадыр да бу изге темалар кайвакыт шагыйрь иҗатында гүзәл мантыйкка буйсынып сихри рәвештә бергә кавышалар да:

Туган якның төннәре дә якты! Бу—син яккан учак балкышы. Еллар аша шул төннәргә төшә, Мине эзлидер күк ялгышып.		(«Еллар аша»)

Күренгәнчә, шагыйрь монда да якты офыклар, сафлык иле эзләп үткәннәргә таба юнәлә… Туган якның еллар аша күңелләрне назлаган яктысы исә милли нурлар белән өртелгән… Китапның дүртенче бүлеге, асылда, нәкъ менә кешенең җан-бәгыре өчен мөһим булган тагын бер изге темага—милли тамырларны барлау темасына—багышланган. Монда да шагыйрь үзенең эзләнүчән, тынгысыз җанына тугры кала: төрле-төрле җилләр искән яшәеш киңлекләрендә газиз халкына лаеклы урын барларга ашкына.

Без адаштык бугай карурманда, Урманның да насыйп безгә карасы. Кайсы кошның авазына иярик соң, Татар иле?!— Идел-Урал арасы.		(«Карурман»)

Кеше һәм халык үзе дә, гомер буе җиһанда үзенә лаеклы, мәгънәле, бәхетле урын эзләп табарга омтыла. Әйе, инсан өчен дә, халыкннң үзе өчен дә иң мөһиме—рухи кыйбланы югалтмаудыр, аңа хыянәт итмәүдер?! Ә бу җиңелме соң? Бигрәк тә рухсызлык көйчәйгәндә, тормыш далаларында ялган маяклар күзгә еш чалынганда… Ләкин, шунысы хак: Чынлык, барыбер, өскә чыга: Ялган, шиксез, җиңелә! Шуңамы, Хакыйкатькә омтылу Зәйдулла шигырьләрендә ялганны, рухсызлыкны, дәһрилекне кисеп югарыга омтылган гүзәл сөңге булып гәүдәләнеш ала.

Ә без? Ә без? Без—имансыз түгел, Ул—күз яшьтә, аккан каннарда... Алар җирдә ятмый!—Сөңге булып Кабат калкып чыга манара.		(«Бисмилла»)

—дип язган иде шагыйрь җәмгыятьтәге торгынлык елларыннан соң зур үзгәрешләр башланып киткән чорда татар өчен, аның киләчәк яшәеше өчен гаҗәеп мөһим булган Ислам кыйммәтләрен искәртеп. Бу—ерак бабаларыбыз сайлаган изге кыйбланың дөреслеген тану, аның бәхетле, якты тормышка китерәчәк чын мәгънәсендә хакыйкый маяк икәнен икърарлау иде.

Гомеренең саф чишмә башыннан чыгып киткән һәр кеше дә аңа гына билгеләнгән гомер юлын узып, бакыйлык диңгезенә үзенчә якынлаша… «Мәгарә» китабының соңгы—бишенче бүлегендә—фәлсәфи фикерләр тыгызлыгы арта, Яшәү һәм Үлем белән бәйләнешле уйланулар тагын да куера төшә. Шигырьләрнең исемнәре дә «бакыйлыкка күчү» турында искә төшереп тора: «Зиярәт», «Зират каравылчысы турында», «Соңгы юл» һ.б…

Далада ут уйчан-уйчан... Авып кала, төбен уйсаң— Без шул кылган түгелме? Бәгырьләргә басып үтә, Әллә үкенүне көтә, Кисә көннәр гомерне.	(«Югыйсә». Наис Гамбәргә)

—ди шагыйрь тормышның изге, бакый әйләнешенә кагылышлы рәвештә.

Шагыйрьнең бишенче бүлеккә кергән, соңгы еллардагы фәлсәфи уйлануларын аеруча киң чагылдырган кыска шигырьләр бәйләме «Өзелгән дисбе» дип атала. Өзелгән һәм янә җыелган дисбе… Игътибар итсәң, шагыйрь бу китабында шигырьләреннән, шигъри уйлануларыннан шактый мәгънәле һәм гамьле дисбе җыя алган. Ошбу шигъри дисбене тарткан чакта аның тылсымлы Мәгарәсенә— яшәешнең саф асылына—үз юлын эзләгән шагыйрьгә еш очрыйбыз без.

Кеше, әгәр Алла теләсә, төрле үзгәрешләр кичереп, төрле сукмак-юллар аша узып, иртәме-соңмы эзләгәнМәгарәсен табар, ягъни, үзенең Мәңгелек Сафлык иленә әйләнеп кайтыр—Хакыйкатькә ирешер… Бу вакыт, бәлки, аның күңеле керсез Балачак Иленә янә кагылыр—аның белән тоташыр, изге бәйләнешкә керер?!.

Ябышып калам—ызан сизелми: үкенеч белән өмет арасы— Офыкка кадәр пакуслар буйлап сабый йөгерә... 	сабый...		нарасый...		(«Өмет»)

…Өзелгән дисбене (өзелгән мәгънәләрне…) өр-яңадан ялгарга ашкыну (күңелдә, җанда…) дигәннән исә… Безнең өчен, чыннан да, пакъ күңелле, сәламәт рухлы әби-бабаларыбыздан калган, төймәләре бердәм булган мөселман дисбесе кадерле. Анда олы мәгънә, көндәлек рухи яңарыш, рухи-илаһи бердәмлек, иман бар. Анда Җәнабе Хакны бакый олылау бар. Анда Аллаһы Тәгаләнең бөеклеген, кодрәтен, пакълеген, җиңелмәслеген, гаделлеген, шәфкатен аңлау бар. Анда Галәмнәрнең Раббысыннан, кешеләрнең хак Хуҗасыннан килгән Китапка— Коръәнгә ахыргача изге ышану бар.

Бит Аллаһуга итагать итү һәм Аңа гына гыйбадәт кылу—иң туры юл.(«Коръән тәфсире», Гимран сүрәсе, 200 аять, 51)

Илшат ВӘЛИУЛЛА
Казан утлары" № 2, 2008.

Равил Сабыр

“КАРУН”

Саран ул Ркаил! Сез аның нинди карун* икәнен белмисез әле…
Баштан башлыйм инде…
Безнең танышу очраклы рәвештә генә килеп чыкты. Хәер, татарча хикәяләр язу белән мавыккан егет иртәме-соңмы барыбер “Идел”гә, яшьләр журналына, бер килер иде. Ә ул чакта, 90нчы еллар башында, проза бүлегенең мөхәррире Ркаил Зәйдулла иде. Дөресен генә әйткәндә, беренче мәртәбә редакциягә аяк басканда мин бу турыда белми идем бугай әле. Чөнки мин Гадел Хәировны эзләп килгән идем. Ул “Идел” журналы эчендә “Ирекле биләмә” дигән кушымта чыгара иде, “башбаштак мөхәррир” дип атап йөртәләр иде үзен. Мин “хикәямне бастырса шул гына бастырыр инде” дип курка-курка гына килгән идем. Ләкин ул көнне Гадел нишләптер эш урынында юк иде, ә Ркаил — ни гаҗәп! — киресенчә, бүлмәсендә утыра иде. “Хикәя? Ә-ә-ә! Бар әнә Ркаил янына кер,” — диделәр. Мин кереп киттем.
…Хәзер Ркаилнең портреты булырга тиеш бит инде бу урында. Гадәттә аның турында яза башласалар, бу кешене гомереңдә беренче күрсәң, шагыйрьдер дип һич тә уйламыйсың, хәтта кемнеңдер куркып калуы да бар, диләр. Алыпларныкы кебек калын гәүдә, киң кызыл йөз, астан сөзеп караучы күзләр — өркерсең дә! Аннары инде аның чынлыкта бик нечкә күңелле, шигъри җанлы, олы йөрәкле булуы турында язалар. Саран икәнен язмыйлар! Беренче очрашканда аның бу ягын мин дә белми идем бит әле. Юкса, Ркаилнең эш бүлмәсе аның бу яшерен “сыйфатына” ишарә ясап торган булган — аскетизм стилендә җиһазландырылган иде ул кабинет. Бик күпне күреп таушалган ике өстәл, шундый ук ике урындык һәм килгән кунакларны утыртырга иске генә бер кәнәфи. Мине дә шунда утыртты Ркаил. Соңрак кына белдем, бик күп бөекләрнең йомшак җирен кунакландарган икән ул кәнәфи.
Бөекләр димәктән, «Идел» редакциясе сәүдәгәр Оконишников йортының арткы ягындагы янкормасында урнашкан иде. Ркаил эшләгән бүлмәдән шактый иркен лоджияга чыгып була иде. Бик уңайлы иде, тәмәке тартасың килсә, әллә кая барып йөрисе юк, чыгасың да, тартасың. Ул лоджия бакча ягына карап тора иде. Дөресрәге, кайчандар бакча булгандыр инде ул, ә хәзер аны чүп үләннәре һәм Канада клены кебек чүп агачлары баскан иде. Шунысы кызык, бакчадагы кычытканнар озын, нечкә, сыек яшел булып үсәләр иде, кайберләре генә, төгәлрәк әйткәндә, лоджия астында үскәннәре генә куе яшел төстә, нык бәдәнле, олы яфраклы иделәр. Хәер, аларның катнашы юк инде Ркаилнең саранлыгына…
Сүзне кыска тотмакчы идем, озакка китте инде тагын. Һаман шул ук Ркаилнең тавышы колакта яңгыраган сыман: “Син бит сүз стихиясе белән язасың, Фолкнер кебек”. Шулай бик кыска һәм оста итеп кешегә бәя бирергә мастер ул Ркаил. Менә мәсәлән мин югарыда атап узган “Ил” китабына кергән “Ельцин түбәтәе” дигән язмасыннан кайбер өзекләр:
“Ләкин бу юлы союз рәисенең каракучкыл йөзе тагын җитдиләнгән, күзләре дә бүтәнчәрәк карый иде. “Язучылар белән очрашуны үзем программага керттем”, — диде ул тирән коедан чыккан тавыш белән”.
“Еники гадәттәгечә акрын гына: “Башкортостан…” дип сүз башларга да өлгермәде…”
“Күзләрне әчеттереп маңгайдан тир ага, кулъяулык белән чырайны, муенны сөртәбез — кулъяулык сыгып алмалы…
— Ельцинны күрәм дип шушында пешеп утыр инде… — Зиннур пышылдап кына сүгенә. Шул минутта икебез дә Ләбиб Лероннан көнләшеп куябыз. “Бегемотта” күбекләнеп торган салкын сыра чөмереп торадыр әле, юньсез. Ленин терелеп кайтса да, Әби патша яңадан Казан аша үтәргә уйлап, туп-туры шушы йортка килсә дә, Ләбиб монда кереп интегеп утырмас иде”.
“Кайнар канлы Бәйрәмова түзеп утыра алмады, Ельцинның бер паузасыннан файдаланып, беренче рәттән чәчрәп тә чыкты:
— Без Кытай турында тыңларга килмәдек, безнең үз проблемаларыбыз да муеннан ашкан! Шуларга якынрак килсәгез иде”.
“Хрущевның Татарстанда булуын язучылар соңгы елларда гына хәтерләрендә яңарта башладылар. Марсель Галиев аның Азнакайга килүе турында зур хикәя язды. Хрущев аннан эскорт белән узып киткән икән, Марсель Галиев шуны күреп калган”.
Менә шундый саран гына “портретлар” яза Ркаил.
Ә теге юлы, беренче очрашканда, дөрес, саранланмады ул (комсызлыгы соңрак ачылды) — минем “Бисәпит” дигән хикәяне “Иделдә” бастырып чыгарды. 1993 елның 2нче санында. 27 ел узган инде, ә ул хикәяне күпләр хәтерли әле. Минем әйберләрне укыштырып барган кешеләрнең күбесе “Бисәпит”не мин язган иң яхшы әсәр дип саный. Хәер, үзем турында язарга дип утырмаган идем бит, Ркаилнең саранлыгын “фаш итмәкче” идем.
Болай булды ул, кыскасы. Картаеп беткәч, 32 яшендә, өйләнергә булды Ркаил. Аның туенда мин шаһит булдым, үзе әйтмешли, шафер. Туй Ркаилнең туган йортында узды, Чуашстанның Комсомол районы Чичкан авылында. Туйлар узгач, бер-ике көн кунак булып калдым әле мин анда. Менә шул көннәрнең берсендә өйнең янкормасында (верандасы дип әйтимме соң инде) берүзем генә тәрәзәгә карап уйланып утыра идем, Ркаил килеп керде.
— Югалттым сине. Бөтен җирдән эзлим. Нишләп утырасың монда? — ди.
— Бер нишләмим, — дим.
— Әйдә, чык әле син моннан, малай…
— Ник?
— Бу минем шигырь яза торган урын. Миңа дигән илһам сиңа ияреп китәр дә, бу бүлмәнең иҗади аурасы бозылыр, энергетикасы кимер, дип куркам, — диде Ркаил.
Саран булмый, кем була инде ул шулай дигәч?
Белмим, чынлап әйтте микән Ркаил ул сүзләрне (мин чын әйтә дип кабул иттем инде ул чагында), уйнап микән, тик мин, әлбәттә, тамчы да үпкәләмәдем. Ничек үпкәлисең инде Ркаилгә? Фәиз абый Зөлкарнәйгә, Нияз абый Акмалга, Мөдәррис абый Әгъләмовка, Туфан абый Миңнуллинга, Равил абый Фәйзуллинга, Марсель абый Галиевкә, Флүс абый Латыйфига, Мәгъсүм абый Хуҗинга, Вахит абый Имамовка, Рәшит абый Бәшәргә, Фаяз абый Дунайга, Ләбиб Леронга, Газинур Моратка, Ләис Зөлкарнәйгә, һ.б.һ.б… Алар мине, 16-17 яшьлек малайны, үзләренә тиң итеп сөйләшеп, үз биеклекләренә тартып, үстерергә тырышып, язган әсәрләремне мактап әдәбият дөньясына алып керделәр. Рәхмәттән башка сүз юк!
* — мондый очракта “уены-чыны бергә” дип алдан кисәтәләр бугай да…
Азакка кадәр укырга сабырлыклары җиткәннәргә бонус:
“Мөдәрриснең бар ялганы чыгар әле бер дөрескә”

Истәлек

Ркаил, кызлар һәм бәрәңге

Шагыйрь Ркаил Зәйдулла университет тулай торагына студентлар янына еш килә иде. Шулай да туп-туры безгә керми иде ул (тугызынчы катта, 195 нче бүлмәдә яшибез ич!), менеп җит­кәнче әле бер бүлмәгә, әле икен­чесенә кагылып чыга. Тулай торакта кызлар да күп яши… Кайчакта безгә менеп тә җитми, аның кил­гәнен икенче көнне генә ишетеп беләбез. Шуңа күрә төгәл әйтә алмыйм, әллә ул без кыздырган бәрәңгене тансык­лап килә, әллә кызлар янына, әл­лә болай гына… яшьлеген сагынып.

Ркаил буйдаклык чорын шактый озакка сузды. Яшьлегеннән бик авыр аерылды ул. Бер килүендә Ркаилне танымый тордык. Өстенә футболка, шортик кигән. Ул заманда кеше көпә-көндез шортик киеп йөрми иде әле. Анысы бер хәл: шагыйрь чәчен кырдырып алдырган, җи­рән­су сакалы күкрәгенә төшеп тора. Иңенә зурая-кечерәя торган, сөт төсендәге чит ил сумкасы аскан. Күптән түгел генә Польшадан кайткан икән. Аңарчы Кавказда булган. Йөзе кызыл, һәм бу кызыллык Кавказ кояшында кызынганнан гына түгел…

Җәйге каникул. Тулай торак буп-буш. Белмим, без анда сабакташым, бүлмәдәшем Рөстәм Җи­һан­гәрәев (күптән инде гүр иясе, урыны оҗмахта булсын!) белән нишләп ятканбыздыр. Ә Ркаилнең кызлар белән сөйләшеп утырасы килә. Чит илдән алган тәэсирләре белән уртаклашмакчыдыр инде. Без тулай торакта Ркаил белән сөйләшеп утырырлык кыз эзлибез. Тырышсаң, сукыр күздән яшь чыга дигәндәй, берничә абитуриент кыз таптык. Үзләреннән сөт исе килеп торса да, яңа гына авылдан килгән сабыйлар димәс­сең…
– Шагыйрь абыегызның сезне күрәсе килә, – дигәч, безгә ияр­деләр тагын. Ләкин коридорда “үт­рически” кыяфәт белән тәмәке тартып торган Ркаил Зәйдулланы күргәч, чәрелдәп, үз бүлмәләренә йөгерделәр һәм ишекләрен бик­ләп тә куйдылар. Алар күз алдына китергән шагыйрьгә бер дә охшамаган иде шул Ркаил.

Бер кереп бикләнгәч, иртәнгә кадәр күренмәделәр. Татфакка укырга керергә дип Буа районыннан килгән чеп-чи мишәр кызы Фирдәүсә икенче көнне кичен:
– Батман! (Бу сүзнең нинди мәгънә аңлатканын әле дә әйтә алмыйм, белсә, мишәрләр генә белә­дер, мөгаен.) Сумкасы белән шортигы подцвет, молочный. Шул төстәге бәбәкләрен миңа төбәгән… Ничек курыкканымны белсәгез иде…
Алар Әстерхан өлкәсеннән килгән Гөлфия исемле кыз белән бер бүлмәдә яшәде. Гөлфия, уни­верситетның татфагын уңышлы тәмамлап, туган ягына кайтып китте. Һәрвакытта кызыксынучан Гөл­фиянең, әлбәттә, Ркаил белән бик тә сөйләшәсе килгән. Үзе генә калырга яхшысынмаганга, ул да ничарадан бичара бүлмәдәш кызы белән бер булып кереп бикләнгән!
Нәүмизләнеп калган шагыйрь өенә кайтып китте. Бүтән ул тулай торакта күренмәде…
Фәнил Нигъмәтҗан

(“Ватаным Татарстан”, /№ 166, 11.10.2013/)

“Мәдәни Җомга” – Зәйдулла чатырлары

Ркаил Зәйдулланың “Янды сөю чатыр­лары” дигән шигырьләр китабы нәшер ителде (ТКН, 2018). Соңгы елларда прозада, драматургиядә сизелерлек уңышка ирешкән әлеге авторның шигырьләре матбугатта еш күренми. Шигырьләре тупланган соңгы җыентыгы “Мәгарә”нең (ТКН, 2005) басылуына да  унөч ел үткән икән инде.

Алга “Мәдәни Җомга” – Зәйдулла чатырлары

Мәкалә

УЛ БЕЗНЕҢ АВЫЛНЫКЫ…

Ркаилне беләм дип йөрим тагын… Чынлап та беләм кебек инде югыйсә – ничә еллар бер Казанда – татарның журналистика, әдәбият, мәдәният казанында кайныйбыз. Университет чорыннан ук танышбыз, утыз елга якын, димәк.

 
Алга Мәкалә

Урысча

Не говори того, что не написано на бересте

Дарование Ркаила Зайдуллы многогранно: он великолепный прозаик, интересный драматург, востребованный переводчик. Но в первую очередь, конечно, поэт. Стихи начал писать рано — в 8 лет, любимыми его поэтами в ту пору были Хасан Туфан и Сибгат Хаким. Алга Урысча

Мәкалә

Төрлелектән дошман әвәләмик

«Бөтен кеше дә бер аяктан атласа, күпер җимерелеп төшәчәк», дигән акыллы сүз бар. Моның мисалларын да ерактан эзлисе түгел. Үзенең бердәнбер фикерендә катып калган, хаклыгына артыгы белән ышанган, ачык­тан-ачык фикер алышуларны кабул итә алмаган, үз арасындагы үзгә фикерлеләрне юләрләр йортына япкан, шул «бердәмлеге» белән куәтле һәм бөек саналган «туган» КПССыбыз бездә әле яши димәк..

Алга Мәкалә