Үткәнне барлау

Сәхнә

Вахит Имамов: Тәхетне хан ташламас…

Г.Камал исемендәге академия театры Ркаил Зәйдулланың «Игезәк» атлы, моннан 20 еллар элек үк язылган драмасын сәхнәгә чыгарды.

Вахит Имамов: Тәхетне хан ташламас...

Әсәрнең сюжетын да, сәхнәдәге артистлар уенын гади, җиңел, ансат аңлаешлы, дип кенә булмый.

Безнең Англия тарихында король Ричардлар нәселеннән булган туганнар арасыннан берсенең икенчесен тимер битлек кидереп төрмәгә ташлаттыруын, әмма кырын эшнең егерме елдан соң да тарих аренасына калкып чыгуы турында укыган һәм хәтта бу темага куелган фильмнарын да караган бар иде. Тәхеттә утырырга лаеклы хакимдар булса да, фәкать таҗ һәм власть турында гына хыялланган оятсызының бертуган абыйсын төрмәгә ташлаттыруы күңелләрдә ярсу уята, кабих җанны гадел җәзага тартылуын сорап каннар кайный иде. Гәрчә үз дәүләтләребез тарихында да туганнар арасында берсен-берсе суюлар, хәтта угыл кешенең үз атасының гомерен кыю кебек гайре табигый хәлләр дә байтак булган инде.

Алтын Урда тарихында андый коточкыч суюларга атаклы Үзбәк хан нигез салган, диләр. Бер дистә хатыннарыннан туган угыл һәм оныклары аның тәхетенә нәфес сузмасын өчен, ул 1312 елда ук властька килгән чакта хәтта 110 га якын туганын үтерттергән, дигән мәгълүмәтләр дә бар. Икенче чыганакта «ул 42 туганын үтерттергән», дип гаебен «киметәләр». Әмма үз туганнарын күпләп үтертүдә аңа тиңнәр бик тә сирәк табылган, монысы хак.

Яман чир үтә йогышлы була бит, Үзбәк хандагы «гадәт» тиз арада оныкларына да күчкән. Үзеннән соң тәхетне өлкән угылы Танибәккә вәгъдә итеп киткәч, мондый «гаделсезлек» улы солтан Җанибәк күңелендә дә «нахакка рәнҗетелү» хисе уятмыйча калмый. Нәтиҗәдә Тәнибәк үтерелә, Җанибәк тәхеткә менә.

Җанибәкнең Кавказга ясалган бер походы барышында каладар итеп тау башында калдырылган Бирдебәк яшерен юллар белән качып кайта да, әүвәл әтисе Җанибәкне, аннары аның 11 варисын суеп үтерә. Күзе һәм аңы власть белән томаланган Бирдебәк хәтта Җанибәкнең 8 айлык угылын да кызганып тормый, аның аяк­ларыннан тотып, башы белән стенага бәрә… Ләкин тәкъдир дигәннәре Бирдебәкнең үзен дә аямый, аны 1359 елда чираттагы тәхет дәгъвачылары суеп үтерә һәм Алтын Урда тарихында 20 ел эчендә 25 хан алышынган канлы буталыш, канлы мәхшәр чоры башлана. Мондый мәхшәр 1380 елда тәхеткә Туктамыш хан менеп утырганнан соң гына тукталгандай була. Мәгәр мәгъ­лүм – аны да 1406 елда сатлык­җан Идегәй яраннары юк итә. Бу коточкыч мәхшәр Алтын Урда дәүләте җимерелү белән тәмамлана.

Р.Зәйдулла Бирдебәк хан ида­рәсен тәхет язмышына төзәтмә кертү өчен иң кулай чор, дип сайлап алган сыман. Тик аңа, әлбәттә, тарихи эзлеклелекнең бөтенләй кирәге юк, ул тәхеткә шагыйрь күзаллавы һәм, әлбәттә, шагыйрь нәфесе буенча, үз «братын» – шагыйрь кешене утыртып карамакчы була. Моның өчен үтә җайлы һәм ышандыргыч ысул да бар сыман. Бату ханның кырык­лап хатыныннан ким дигәндә бер йөз дәвамчы таралган бит. Ул йөздән соң икенче буында – бер мең. Андый бетмәс-төкәнмәс оныклар арасында, кан шаяртуы буенча, бер-берсенә игезәкләрдәй охшаш туганнар пәйда булу да мөмкин. Һәм менә Зәйдулла әсәрендә дә Бирдебәк аңа ике су тамчысыдай охшаш туганы – шагыйрь Әхмәт Казани белән очраша. Казан шагыйре Әхмәт, әлбәттә ки, ханлыкта гадел кануннар буенча яшәүче тәртип урнаштыру яклы. Бирдебәк ханга да тәхетне вакытлыча аңа биреп тору кызык. Ниһаять, Р.Зәйдулла фәрманы буенча, алар үзара килешә дә, тәхеткә бер тәүлеккә генә шагыйрь Әхмәт менеп утыра. Иллә мәгәр тәхетнең дә б-и-и-к йогышлы чире бар бит, каһәр. Хан менеп утырганчы гади гына урындык булса, ханның арты тиюгә, урындык шул мизгелдә власть тулы тәхеткә әверелә. Ә тәхет иясе – Аллаһы Тәгаләнең җир йөзендә билгеләп куелган идарәчесе бит ул. Күктә – Аллаһ үзе дә, җирдә – хан иң көчле! Тәхеткә арт саны тигән бәхет иясенең гамәлләрен тикшерергә дә һичкемнең хокукы юк. Чөнки ул гына иң гадел, иң лаеклы, ул – пәйгамбәр!

Өстәвенә, тирә-юньдә дә аның кубызына биеп торырга әзер яраннар табылмыйча калмый. Диван бәге белән карачы хәзер яңа ханның иң кансыз әмерен үтәүгә дә әзер, тик хан аларның изгелеген генә онытмасын һәм зуррак түрә урынын кызганмасын. Хәтта, кичә генә Бирдебәк хан белән түшәк бүлешкән Ханикә дә «шагыйрь Әхмәт»не «мең кәррә назлырак» ир дип тәкърарлый бит, мондый даннан ничек баш тартасың?!.

Кара гавам белән дәрвишләр арасында ханның «не настоящий» булуына шик белдерүчеләр табылмыйча калмый. Танышбәк атлы кардәше Әхмәт Казанига Бирдебәкнең малай чагында ук аның белән бил алышып һәм сер бүлешеп үсүен искә төшерә һәм бүгенге «хан»ның хәтта сөйләмендә дә өр-яңа төсмерләр пәйда булуына киная ясый. Тик тәхет белән хушлашу – мөмкин гамәл түгел! Кичә генә шагыйрь булып йөргән «хаким» Әхмәт Танышбәкне суеп котылмакчы була. Мәгәр җансакчылар да уянган шул инде, алар бар халыкны бергә күтәреп, бар кешене дә «тап­лап» кына чәнчелдереп төшерү турында гапь кузгата. Яңа фетнә, гомумхалыкны берләштергән бунт куера. Әхмәт Казани да янә башына капчык киеп, халык хөкеме каршына тезләнергә мәҗбүр…

Финал хәл ителми, нәтиҗәне һәрбер тамашачы фәкать үзе йомгакларга тиеш. Әмма уйланырлык урыннары чиктән ашкан. Әле утыз еллар элек кенә миллионлаган инсан коммунистлар фиркасеннән котылып, гадел хакимият, һәрбер адәм баласын яклаячак гадел кануннар урнаш­тыру турында хыялланган иде. Бугаз ярып кычкырырга яраткан Ельцинның: «Сезгә никадәрле мөстәкыйльлек кирәк булса, шулкадәр алыгыз», – дигән юмакай сүзләренә алдандык. Аның урынына менгән икенчесе 2002 елда Бөтендөнья татар конгрессының корылтай делегатлары алдында «Тулысынча тиле хаким генә халыкларны туган телләрендә укытуны тыя ала», дип шәрран ярды да, 15 ел үтүгә нәкъ менә безне милли мәктәпләрсез калдыру турындагы фәрманга кул куйды. Ркаил Зәйдулла да, Англиянең йөзенә тимер битлек кидереп зинданга ташлаткан Ричардлары турында язган әдипләр дә хаклы – арт саннары тәхеткә тиюгә үк хакимнәрнең җаны алмашына һәм аларның берсе генә дә хакимиятне үз теләге белән ташлап китмәячәк. Алар тирәсенә акчага һәм властька табынган кемсәләр үләксә чукырга әзер козгыннар кебек җыелмыйча калмый. Менә шулары үзләренә җылырак оя, майлырак калҗа, абруйлырак кәнәфи дәгъва итә, хәтта өстәмә байлык талап кайту хакына хакимнән чит дәүләтләргә яу-талау походлары оештыруны да таләп итә башлый. Менә шул козгыннар көтүе эчендә үзләренең «зиһенлеләрдән-зиһенле» балаларын арттан этеп Айга мендерүчеләр саны ишәя. Ахыр чиктә, хакимнәр арасында да үзләренә ясалма игезәкләр әвәләп, үз хакимлеген сакларга омтылган җаннар табыла…

Тарих искә төшә. Россия тәхетенә үрмәләгән чакта Елизавета Петровна белән Әби патшабыз – Екатерина II фетнә куптарган гвардиячеләрнең иң беренче сафларында булган, битләрен итәкләре белән каплап, җир астында качып ятмаганнар. Совет галимнәре «народниклар» дигән битлек белән япкан террорчылар Александр Өченчегә каршы берсе артыннан берсе һөҗүм итеп торган, әмма патша читлек эченә яки бункер төбенә кереп яшеренмәгән. Николай Икенченең дә бронялар белән капланган вагоннарда гына күченеп йөрүе хакында һичбер чыганак юк. Чөнки болар асылда да үзләрен тарих һәм халык алдында җаваплы хакимнәр дип санагандыр, шуңа күрә ясалма битлек кигән игезәкләр артына да качып ятмагандыр, үз язмыш­ларын үзләре хәл иткәндер. Ә аннары җәмгыять һәм хакимнәр вакланган, тавык чебиләре кебек бер-берсенә охшаш вак җанлылар тәхетләрне тоткан. Бүген дә шул ук чир. Хәтта, әнә, кичә җансакчы булып яисә бассейннарда бергә йөзеп йөргән «ак тәнлеләр» дә саллы кәнәфи читенә арт саны эләгүгә үк үзен Ходай Тәгалә тарафыннан билгеләнгән түрә итеп саный. Ләкин шуларны кәнәфидә яңасы алыштыргач, кара гавам фейерверклар ясап күңел ача. Тормыш – балаган. Шушы битлек кигән түрәләр кулында курчак булып гомер итү әрәм. «Аллаһ вәзирләре, асабалар», имеш. Юк шул, Р.Зәйдулла тәхеткә мендергән Әхмәт Казанилар гына безгә бәхет яулап бирә алмас. Гадел җәмгыять төзү, бәхеткә юл яру – кара гавам кулында. Ә халыкның күзен ачуга ошбу әсәр дә барыбер ярап тора.

Тулырак: https://madanizhomga.ru/news/shn/vaxit-imamov-taxetne-xan-taslamas

Үткәнне барлау

 

Зәйдулла чатырлары

Ркаил Зәйдулланың “Янды сөю чатыр­лары” дигән шигырьләр китабы нәшер ителде (ТКН, 2018). Соңгы елларда прозада, драматургиядә сизелерлек уңышка ирешкән әлеге авторның шигырьләре матбугатта еш күренми. Шигырьләре тупланган соңгы җыентыгы “Мәгарә”нең (ТКН, 2005) басылуына да  унөч ел үткән икән инде.

Зәйдулла чатырлары 

Җыентыкта күзем төшкән беренче шигырь “Хәтер көне” дип аталган.  Менә ул:

– Бүген Хәтер көне…
Онытмадыңмы?
– Юк… Хәтерлим.
– Мәйданга чыгабызмы?
– Юк. Тышта карлы яңгыр.
(Телефоннан сөйләшү)

Каракошның канат очы
Кагылганда болытка,
Яшен уйный мине кочып,
Һәм пышылдый: «Онытма!»
Давыл узган иде монда,
Ерак-ерак заманда.
Офыкларны каплап алган
Күләгәсе һаман да.

Хәтерлибез!
Әнә мин ул –
Ерып карлы яңгырны,
Сулышын тыңлыйм давылның,
Бәгыремдә тамыры.
Сөйгән ярның толымыннан
Кереш тартам җәягә –
Ук очкан аралык кадәр
Бүген минем бәя дә…

Хәтерлибез!
Хәтер көне
Гасырларга сузыла.
Тузгып калган учакларның
Җем-җем, җем-җем кузыдай –
Төнне чәнчеп, ни ул?
Өнме?
Әллә соң бер вәсвәсә?
Карлы яңгыр ява тышта…
Һәм челпәрәмә касә…

Лирик герой – әле Хәтер көнендә Ирек мәйданына чыккан замандаш, әле ерак тарихтагы Казанны саклаучыларның берсе, әле бу Хәтер көнне, табигать стихиясеннән куркып, урамга чыкмаган битараф кеше булып күренә. Шагыйрь шәһәргә куркыныч янаганда коралга тотынганнар белән Хәтер көнне мәйданга чыгучылар арасында параллельләр үткәрә. Эпиграф, сөйләм субъектларының алмашынуы гасырлар аерып торган ике көн сурәтен тергезә. Моннан тыш, шәрехләү вариантлары күрсәтелмәгән ишарә-образлар, аларның текст ахырында кабатлануы аерым бер мәгънәви юнәлешләр белән бәйле образлар җемелдәвен тәэмин итә һәм эчтәлекне тирәнәйтә. Ватылган касә – шуларның берсе. Аңа бәйле рәвештә без карлы яңгырдан куркып өйдә утыра торган кешене дә күзаллыйбыз, соңгы юлларда исә ул лирик геройның үзенә дә ишарә кебек һәм, тагын да гомумиләштерсәк, әйтерсең лә ул татар халкының тарихи хәтерен җуюы, челпәрәмә китерүе турында сөйли, «әйләнеп капланган» касә – Казан булып та аңлашыла. Мондый образлар аерым мәгънәләрне текст эчтәлегенә «урнаштыра». Шигырь катлаулы постмодернистик текстка әйләнә.

Гомумән алганда, бу җыентыкка татар поэзиясендәге мәхәббәт, гыйшык (эротик шигырьләр) мотивына югары элитар поэзия кимәлендә язылган шигырьләр туплануын күрсәтергә кирәк. Татар поэзиясе өчен бу өлкә эстетик матурлык һәм аһәң белән фикерне, эротик сурәт белән хисне бергә тоташтыру һәм гармонияне саклау ягыннан шактый авырлардан санала: йә эстетика аксый, йә фикер оешып җитә алмый. Ләкин Р.Зәйдулла әлеге кимчелектән арынган: җыентыктагы мәхәббәт лирикасы исә кешедәге сөю хисенең һәм омтылышларның тирәнлегенә, матурлыгына чын мәгънәсендә мәдхия җырлый, бер үк вакытта шигырьләр үзләренә хас матурлык, камиллек, серлелек белән җәлеп итә.

Ркаил иҗатындагы тагын бер зур үзгәреш күзгә ташлана: тормыш-яшәеш серенә төшенгән лирик геройның шул кануннар турында уйлануы үзенчәлекле фәлсәфи лирикага әверелгән. Якты сагышлы бу текстларда Р.Зәйдулла иҗатына моңа кадәр артык хас булмаган үлчәм, аһәң –  12/11, 10/10, 12/12 вәзене, яңгырашы белән  үк, укучыны үзгә дулкынга көйли. Классик әдәбияттан, суфичылык шигъриятеннән таныла торган символлар мәгънәләрне тагын да тирәнәйтә. Менә «Кичектерелгән сәфәр» шигыре. Кеше тормышына фәлсәфи бәя төсен алган текстта сәфәр символы, суфи шагыйрьләрдәге кебек үк, максатка юнәлү, омтылу мәгънәсе белән күренә. Яшәү – кешене алгысыта торган сәфәр.  Лирик герой әлеге сәфәрнең ләззәтен (ләззәтле газабын!)  тирәлектәге матурлыкны, серне, гамьне күрүдә таба. Шуңа да кеше яшәешнең хәтта  тавышын ишетергә тиеш («Ләкин җирдән баш калкыткан үлән аша / Гөрләвекләр челтерәвен ишетәм»). Ә инде ул яшәү сагышын тоюдан тукталса – хәтта гөлләр дә йомыла («Азга гына ваз кичсәм дә бу сагыштан, / Гөләпләрнең керфегенә төртеләм»). Үзен газапка салган тормышны матурлап («Дөнья мине бугазымнан кысып тотты,  /Борчылма дип, шул дөньяны юатам») һәм яшәешнең бар кайгы-борчуын үз күңеле аша уздыруы белән кеше гармониягә ирешә, ләкин озакка түгел: «Тик кем сөртер дымлы иреннәре белән / Офыкларда күз яшемнең эзләрен?». «Өмет» шигыре шушы сөйләшүне дәвам итә һәм яшәештә тагын бер мәгънәне тормышның өзлексезлегендә, сабыйлар-нарасыйлар йөгерүендә таба.

«Әйя!» шигыре исеме белән үк Дәрдемәнд сагышына, үкенеченә, сызлануына алып китә. 12/12 вәзене сагыш хисен тагын да көчәйтеп, лирик геройның тормыш-яшәеш белән саубуллашуына (бәхилләшүенә түгел!) мәҗбүрият төсмере бирә. Суфичыл шигырьләрдәге кебек үк, дөнья сурәтенең детальләре булган кыр, аҗаган, агымсу, тал, корбан, бөркет һ.б. образлар тормышның матурлыгына, хәрәкәтенә, гармониясенә ишарә ясый. Һәр кешедән соң да торып кала торган сурәтнең матур детальләрдә күз алдына басуы  «мәңгелек китү» белән «мәңгелек әйләнеп кайту» мотивларын тоташтыра, шушы матурлыкның тормышка яңа аяк басучылар өчен калуын искә төшереп, сагышны һәм үкенечне якты өмет белән бизи.

«Гомеремнең» шигыре шулай ук Дәрдемәндне искә төшерә, аның лирик каһарманының аккош чаңравыннан яшәү мәгънәсен эзләве белән хәтергә килә. Дәрдемәндтәге кебек үк, шигырь фәлсәфи лирика үрнәге буларак та, суфичыл шигырь (стильләштерү) кебек тә укыла ала. Моның өчен махсус ачкыч та калдырылган:

Кошчык томшыгында чык тамчысы
Кояш белән кавышырга теләр.

Мәҗүси дога, Тәңрегә ялвару формасындагы стильләштерүләр («…Караңгыда яралганмын…»), аллегорик шигырьнең милли поэзиябездә булмаган дәрәҗәдәге югары үрнәкләре («Кизләү»), сонетлар, багышлаулар, барысы да Р. Зәйдулла шигъриятендә тектоник үзгәрешләр турында сөйли.

Җыентыкта Р.Зәйдулла иҗатына хас гыйсъянчы лирик геройны тергезгән матур шигырьләр дә шактый. Шулардан берсе – «Сөрген» кешенең шәхси көч-характерын иҗат кешесе өчен яшәеш кануны булган ялгызлыктан да өстен куя:

Бу дөньяда япа-ялгыз калганда да,
Мин барыбер кемнәрдәндер өстен әле.

Әлеге шигырьдә ялгыз, азат, мөстәкыйль кешенең горурлыгы, көче, кешелеге – канәгатьсезлектә, туктаусыз фикри эзләнүдә дип белдерелә:

Барам иркенәеп – дөнья берүземә,
Ләкин нидер җитми, белмим,
нидер җитми.

Зәйдулланың багышлаулары, сурәтләү объекты булган шәхеснең иң характерлы сыйфатын тотып алу һәм милләт ваемы дигән бизмәнгә салу ягыннан, бу жанрны шулай ук иләмәнлек пафосы ярдәмендә үзгәртергә ярдәм итә. Мәсәлән, Г.Исхакыйга багышланган «Эндәшү»дәге:

Нигә без һаман хокуксыз?
Нигә без һаман да ким?
Тукай Гаязга эндәшкән,
Мин соң кемгә эндәшим…

тезмәсе, яки  «Җиз кыңгырау»дагы: «Бар да кыю булган чакта сүздә /Эндәшмәвен сагынам Еникинең», «Әрсез җилләр кискән чакта күзне, / Мин сыенам олпат Еникигә», «Нәфес колы булып тез чүккәндә (…) / Онытырга кирәк Еникине», «Булдырабыз!»дип салганда сөрән, / Ваз кичәргә кирәк Еникидән» дигән юллар милли бердәмлекнең бүгенге хәле, халыкның киләчәге турында булып та аңлашыла.

Күзәтүләребезне гомумиләштергәндә, Р.Зәйдулла иҗатына югары милләтпәрвәрлек, шул ук вакытта эстетик сурәтнең камиллеге, яңгыраш матурлыгы, аһәң-көй һәм тирән иҗтимагый-сәяси бәя-күзәтүләр, фәлсәфи фикерләр хас дия алабыз. Образлар системасында төп урынны символлар алып тору, еш кына аларның эчтәлеген укырга ачкычның күрсәтелмәве текстларның күпмәгънәлелеген тәэмин итә. Р.Зәйдулланың лирик каһарманы илсөяр, үз милләтенең битараф булмаган улы, тормышның борчуын да, матурлыгын да күрә белүче эстет булып күз алдына килә. Кабатлап әйткәндә, соңгы елларда аның иҗатында постмодернизмга тартылу көчле булып, әлеге юнәлешкә китергән сыйфатлар лирик геройның төрле статусларга таркатылуы, аерым бер мәгънәви ачышлар, ассоциативлык хисабына тагын да байый.

Дания ЗАҺИДУЛЛИНА, филология фәннәре докторы.

Тулырак: https://madanizhomga.ru/news/kalm-kalbed-ni-ser-bar/zydulla-chatyrlary

Премия

Айдар Сәхибзадинов исемендә әдәби премия гамәлгә куелды. Гамәлгә куючы – Сәхибзадинов үзе

Айдар Сәхибзадинов исемендә әдәби премия гамәлгә куелды. Гамәлгә куючы – Сәхибзадинов үзе
фото: Рузилә Мөхәммәтова

Җәмәгать, Татарстан әдәбияты (республиканың татар телле һәм рус телле әдәбияты) тагын бер әдәби премиягә баеды – язучы Айдар Сәхибзадинов үз исемендәге премияне гамәлгә куйды. Әлеге премияне ул Казанның Вишневский урамындагы урнашкан Үзәк шәһәр китапханәсенең әдәби кафесында тапшырды. Бер язучының ике язучыга төргәге белән акча тапшыруын мин дә күзәтеп тордым. Сүз дә юк, акча бирү, гомумән, матур күренеш инде ул.

ххх

XXI гасыр татар әдәбияты турында язганда әдәби премияләрнең байтак булуы һәм язучыларыбызның ул премияләргә хирыслыгы турында язылмый калмас. Әдәби премияләрнең күплеге, бер яктан, дәүләтнең иҗат кешесенә игътибары дип кабул ителсә, икенче яктан, язучыларның бай яшәмәве белән бәйли алабыз – уч тутырып гонорар алып яшәсәләр, 30-50 мең өчен мәш килеп ятмаслар иде.

Ә премияләр татар әдәбиятында, чыннан да, күп: прозаиклар өчен – Фатих Хөсни, шагыйрьләр өчен – Һади Такташ, балалар язучылары өчен – Абдулла Алиш, әдәби тәнкыйтьчеләр өчен – Җамал Вәлиди, драматурглар өчен – Туфан Миңнуллин исемендәге премияләр бар. Бу – һич кенә дә тулы исемлек түгел, Гаяз Исхакый, Максим Горький, Саҗидә Сөләйманова, Гамил Афзал исемендәге һәм тагын башка премияләр бар. Аларның күпчелегенең финанс ягы Мәдәният министрлыгы аша хәл ителсә, «Татнефть» яки районнар казнасыннан хәл ителгәннәре дә бар.

Менә шушы вазгыятьтә көтелмәгән хәл – прозаик Айдар Сәхибзадинов үз исемендәге премиясен булдырган. Ялгышмасам, ул үзе – бер әдәби премия дә алмаган прозаик.

Премия тапшыру тантанасы өчен рус телле язучылар җыелып шигырь укый торган урын – китапханәнең әдәби кафесы сайланган. Җыйнак кына бүлмә ул. Өстәл, урындыклар, бар өстәле кебек урын да, аның артында чәй әзерләү өстәле дә бар. Ә агартылган кирпечле ул бар дивары имзалар белән чуарланган.

Һәр килгән кешегә гөбәдия һәм чәй тәкъдим ителә. Гөбәдиянең чыганагы турында соңрак язармын – аңа да килеп җитәчәкбез.

Менә халык җыелышып бетте, шигырь укырга җыенган һәр кеше теләген махсус кәгазьгә язып куйды. Әлеге «тусовканың» хуҗасы Эдуард Учаров шигырь кичен ачып җибәрде, сүзне Татарстан Язучылар берлеге рәисе, халык шагыйре Ркаил Зәйдулла алды.

Ркаил Зәйдулла: «Сезнең арагызга килеп эләгүемә бик шатмын. Бу китапханәдә булганым бар, әмма монда шундый әдәби кафе бардыр дип белмәгән идем. Үз кешеләр арасында булу бик рәхәт. Без бүген бирегә Айдар Сәхибзадинов исемендәге премияне тапшыру тантанасына җыелдык. Айдарның әсәрләрен байтак тәрҗемә иттем. Мин аны Айдар Сәхибзадә дип язам – алай магик яңгырый, «Сәхибнең улы» дигәнне аңлата. Мин аны Татарстандагы рус телле язучылар арасында иң яхшы прозаик дип саныйм. Без күптән таныш.

Мин Гадел Кутуй урамындагы студентлар тулай торагында яшәгәндә, без күршеләр идек: тулай торак каршындагы ерымның теге ягында Калуга бистәсе бар – Айдар шунда яшәде. Аның «Калуга хикәяләре» дигән нәзек кенә китабы бар иде – бик ярата идем ул китапны.

Ул әсәрләр хәзер бик өйрәнчек булып тоелырга мөмкин, әмма алар бик тәмле итеп язылган иде. Соңрак безгә бергә «Идел» журналында эшләргә туры килде. Айдар криминаль хрониканы алып бара иде. Мин аның язмаларын татарчага тәрҗемә итә идем. Аның криминаль очерклары да газета теле белән язылган коры язмалар түгел, сәнгати итеп эшләнгән була торган иде – әйе, язучылык таланты үзенекен итә.

Без хәзер дә телефоннан сөйләшкәлибез, әлбәттә, еш түгел, чөнки төрле утырышлар-җыелышлар белән минем вакыт җитми – әдәби түрәгә әверелдем, ә ул иркенләп сөйләшергә ярата. Беркөнне ул миңа шалтыратты да премия турындагы идеясен сөйләде. Ул һәрвакыт киң күңелле кеше булды, бу яктан без охшаш. Айдар Сәхибзадинов бер – татар телле, бер рус телле язучыга үз премиясен бирәчәге турында әйтте».

Лауреатларны Айдар Сахибзадинов үзе сайлаган: Эдуард Учаров һәм Гүзәл Игъламова.

Эдуард – китапханәнең шушы серле бүлмәсендә әдәби очрашулар оештыручы шагыйрь егет. «Минем Эдуард Учаровны чиста рус язучысы дип атарга телем дә әйләнми, аның әтисе татар. Учаровлар – данлыклы морза нәселе, данлыклы фамилия. Үзе Киров өлкәсендә үскән. Шәп егет», – дип таныштырды аның белән Ркаил Зәйдулла. Хәер, аны биредә барысы да белә иде, таныштыру минем өчен генә булгандыр.

Гүзәл Игъламова – Татарстанның Лаеш районы Имәнкискә авылы китапханәчесе. Шигырьләр яза.

Кәгазькә төрелеп җеп белән бәйләнгән акчаларны тапшырганчы, Айдар Сәхибзадинов озын гына нотык тотты.

Айдар Сәхибзадинов: «Мин җитди авырдым – хастаханәләрдә яттым. Барысы да гаиләдәге аңлашылмаучанлыклардан башланды, шул миндә стенокардия китереп чыгарды. Үләм дип торам. Шунда мирас калдыру турында уйлана башладым. Минем кызым – акчалы кеше, ә туганнан туган кызлар минем авыруым турында да борчылмагач, аларга мин үзем дә, акчаларым да кирәкмидер, дип уйладым.

Заманында үзем дә акчасыз интеккән кеше булгач, яшь талантларга булышырга уйладым. Хәзер башларга кирәк инде моны. Машинаны да саттым – акча бар. Миңа таксида йөрү уңайлырак.

Совет чорында язучылар акчалы яшәде бит. Аккош күлендә Рөстәм Кутуйның дачасында булганым бар. Ә үзгәртеп кору еллларында редакцияләрдә гонорарлар да түләми башладылар. Хәзер тормыш яхшырды. Читкә киттем бугай… Быелгы премия Пушкинның «19 октября» шигыренә багышлана, чөнки премия шушы көнне тапшырылырга тиеш. «Роняет лес багряный свой убор, Сребрит мороз увянувшее поле» дип башланган шигырен барыгыз да беләсездер инде? Бик лирик шигырь.

Премия ел саен биреләчәк. Ике премия. Милли мәсьәләләргә бәйле тавыш-гауга булмасын өчен, бер – татар телле һәм бер рус телле язучыга бирергә булдым…»

Айдар Сәхибзадиновның озынга киткән монологын ипләп кенә булачак лауреат Эдуард Учаров үзе туктатты, чөнки ул – кичәнең модераторы, халыкны күңелсезләндерергә ярамый иде.

Гүзәл Садриева-Игъламовага һәм Эдуард Учаровка дипломны һәм акчаны Айдар ага үзе тапшырды. «Имзасы минеке, акчасы синеке», – дип ачыклык кертте Ркаил Зәйдулла. «Моя миссия выполнена», – диде Айдар Сахибзадинов.

«Акчасы күпме?» – дип сорадым мин. «Мием өйгә исән-сау кайтып җитәсе килә», – дип тукттаты Эдуард Учаров. «Һәрберсе 70әр мең. Премия фонды – 140 мең сум», – диде акчаларның хуҗасы.

Ркаил Зәйдулла, вакытлыча гына модератор вазифаларын үз өстенә алып, сүзне «новоиспеченный» Айдар Сахибзадинов исемендәге әдәби премия лауреаты Гүзәл Садриева-Игъламовага бирде. Әлеге «тусовканың» бердәнбер калфаклы ханымы, тыйнак елмаеп, бар өстәле янына чыкты. Ул үзен Имәнкискә авылы китапханәчесе дип таныштырды, татарча шигырьләр укыды. Гүзәл ханым татар теле турында шигырьләрен яңгыратты.

«Мәхәббәт турында укы», – диде Ркаил Зәйдулла. «Андыйлар юк бит әле, килеп чыкмый», – диде Гүзәл ханым. «Мәхәббәт турында килеп чыкмавы начар инде», – диде Ркаил Зәйдулла. Гүзәл ханымның икенче шигыре табигать гүзәллеге турында, өченчесе Бөек Җиңү турында иде. Азактан Айдар абыйның «нәсел горурлыгы» булуын да искәртте. «Гүзәл премиягә бик лаек», – дип өстәде Айдар Сәхибзадинов.

Әйтергә онытып торам икән – гөбәдияне Гүзәл ханым пешереп алып килгән.

Аннары Эдуард Учаров шигырьләрен укыды. Шигырьләрдән соң – тәнәфес. Аннары кичәнең икенче өлеше катнашучыларның шигырьләре белән дәвам итте.

Казан үзәгендә Вишневский урамындагы китапханәдәге әдәби очрашулар турында хәбәрләр очраштыргалый. Рус телле иҗатчыларның шулай җыелышып шигырь тыңлавы – гаҗәеп матур күренеш. «Эшем кешесе» татарларның гына җыелышып шигырь тыңларга вакытлары җитми.

Айдар абзый озын гомерле булсын, премиясе күпләрне сөендерсен иде. Аның үз премиясен бирү өчен яхшы шигырь язучыны гына түгел, ә шигъриятне пропагандалаучы кешеләрне сайлавы – күркәм әйбер. Учаров шигырь кичәсенең оештыручысы булса, Гүзәл ханым авыл балалары күңеленә шигърият салып тәрбияли.

Премияне алучылар гына түгел, бирүчеләрнең дә күп булуын телик.

Хәдисләрдә дә: «Юмартлык – ботакларын дөньяның эченә сузган Җәннәт агачларыннан берседер. Кем бу агач ботакларының берсенә тотынса, ул аны Җәннәткә тартыр…» – дигән сүзләр бар.

Тулырак: https://intertat.tatar/news/aidar-saxibzadinov-isemenda-adabi-premiya-gamalga-kueldy-gamalga-kuyucy-saxibzadinov-uze-5869230

Мәрсия

Мәскәүдә атаклы хирург, милләттәшебез Ренат Акчурин озак авырудан соң 78 яшендә вафат булды. Ара-тирә татар язучылары белән дә аралашты. Урыны оҗмахта булсын.

Сулдан уңга:
Утыралар: Равил Фәйзуллин, Ренат Акчурин, Рауль Мирхәйдәров;
басып торалар: Ркаил Зәйдулла, Ринат Смаков, Ринат Мөхәммәдиев.

2011 елның апрелендә, Г. Тукайның туган көнендә, Мәскәүнең үзәгендә
урнашкан Новокузнецк урамындагы бакчада татар шагыйренә тантаналы төстә һәйкәл ачылды.
Бу фоторәсем шул тарихи вакыйгадан соң ук, янәшәдә генә урнашкан «Татар
дөньясы» газетасы редакциясендә төшерелде.

Picture background

Әңгәмә

Ркаил Зәйдулла: Соңгы вакытта мине тәнкыйтьләүчеләр күренә башлады

 

26.09.2024 Автор: Гөлинә Гыймадова Фото: Чулпан Галимова

Соңгы арада социаль челтәрләрдә Татарстан Язучылар берлеге телдән төшми. Бу, күрәсең, табигый да, чөнки язучылар корылтаена санаулы айлар гына калды. Язучылар берлеге җитәкчелеге эшчәнлегеннән кемдер канәгать, ә кемнәрдер актив рәвештә җитешсезлек эзли. Хәер, һәр заманда язучылар арасында да, әдәбият тирәсендә булашкан кешеләр тарафыннан да иң тәнкыйтьләнгән кеше Берлек рәисе булгандыр. Бүген Берлек нинди тормыш белән яши, нинди эш-максатлары бар? Болар һәм башка проблемалар хакында Берлекнең рәисе, Татарстанның халык шагыйре, депутат Ркаил Зәйдулла белән әңгәмә кордык.

– Ркаил абый, без нинди заманда яшибез? Бу сорау сезнең шушы көннәрдә социаль челтәрләрдә күпләрнең дикъкатен җәлеп иткән робагыегызны укыгач туды:

Халкыма ярдәм булсын, дип мин сүз әйттем мөнбәрдән,

Исе дә китмәде, башын кузгатмады мендәрдән.

Җасуслар тик яла якты, һәм кул чапты кемнәрдер, –

Тәңремә сыгындым әрнеп, үзем сорадым ярдәм.

– Нинди заманда яшибез дигәч, һәрвакыт Равил Фәйзуллинның мәгълүм юллары искә төшә: «Җаныңның ваклыгын сылтама заманга…» Үзеңнең кимчелекләреңне, куркаклыгыңны, кыюсызлыгыңны, намуссызлыгыңны заманга сылтау – вак җанлы кешеләр эше. Заман катлаулы, бигрәк тә татар заманы, татар дөньясы. Ләкин кайсы заман гади генә булган? Бигрәк тә безнең илдә… Киңәеп китәсем килми: һәркемнең үз күлмәге үзенә якын, шуңа күрә мин үз дөньябызны, үз вазгыятебезне күздә тотам. Мин күп заманнарны күрдем, ләкин мондый кабахәт заманны күргәнем юк иде әле, дигән бер фикер иясе. Тик кайсы яссылыктан карыйсың бит. Җентекләп карасаң, якты якларны да күреп була. Дөнья актан яисә кара төсләрдән генә тормый. Әлбәттә, соңгы елларда хәлләр катлауланды, хәтта кайчакта ахырзаман җайдаклары юлга чыккандай да тоела. Әлбәттә, бездән бернәрсә дә тормый, дип үз күңелеңә дә йомылырга була. Әмма һәркемнән нәрсәдер торадыр инде ул. Үз сүзеңне кычкырып әйтү дә күп нәрсәне үзгәртә ала. Шул ук вакытта нәрсәнедер ачыктан-ачык әйтсәң, гаеп табып, теләсә нинди ярлык тагып, харап итәргә дә мөмкиннәр. Ләкин шагыйрь, публицист үзенең сүзен, ниндидер юллар белән халкы аңларлык итеп әйтергә тиеш, минемчә. – Исе дә китмәде, башын кузгатмады мендәрдән, дисез бит. Димәк, әйткәнне ишетмиләр. – Ишетәләр… Ләкин Пушкинның «Борис Годунов» әсәре ничек тәмамлана? Анда дүрт гасыр элекке хәлләр турында сүз бара, ләкин бит берни дә үзгәрмәгән. Менә минем өчен депутат мөнбәре бар. Кем ничек караса да, ул биек мөнбәр, аннан әйткән сүз еракка ишетелә. Һәм, билгеле, анда менгәч, авызны үлчәп ачарга, бәгъзеләр бәйләнмәслек шәкелләр табарга тиеш буласың. Ул трибунага беркайчан менмәгән депутатлар да шактый. Мин исә байтак чыгыш ясадым. Бөтенесе «ә»гә «җә» дип торганда, берүзем каршы сүз әйткәнем дә булды. Хәтта шуннан соң «килешенгән, кемнәндер рөхсәт алганга сөйли» дигән сүзләр дә килеп иреште. Әгәр эндәшми утырсаң, «нишләп утыра ул анда, чалбар төбе туздырып…» – дип гаепләргә дә күп сорамыйлар. Нишләмәк кирәк, башыңа төшсә, башмакчы буласың. Яисә дәүләт төзүче халык әйткәнчә, «назвался груздем, полезай в кузов…» Ни генә кылсаң да, халыкның бер өлешенә берничек тә ярап булмый. Җилгә каршы барырга беркем дә киңәш итми. Аның кыенлыкларын мин үзем генә беләм, дөресен әйткәндә. Шул ук вакытта төрле даирә кешеләре арасында рухи яктан терәк булучылар да җитәрлек. Туфан абый, янәшәдәге депутат коллегаларына: «Сезгә әйтергә ярамый, миңа ярый», – дип әйтә торган булган. Һәм әйтә дә иде турысын ярып! Язучыга, бигрәк тә шагыйрьгә башкача карыйлар. Ул инде элек-электән шулай килгән. Мин дә кайчакта кысадан чыгып китәмдер. Кемдер аны тәртәгә тибү дип тә кабул итәргә мөмкин. Әмма тәртәгә тибү өчен башта тәртә арасына керергә кирәк. Дәүләт эшендә, җәмәгать тәртибендә башкаручы буларак, мин бәлки мичәү атыдыр?

– Хәзерге шартларда язучыга үз укучысын табу ни дәрәҗәдә катлаулы?

– Хәзерге заманда ул шактый катлаулы инде, әлбәттә. Бер яктан караганда… Яшерен-батырын түгел, традицион кәгазь китапны тарату, аны укучыга җиткерү бүген бик кыен. Беренчедән, китап укучылар саны нык кимеде. Икенчедән, китап тарату системасы Советлар иле таркалганнан соң җимерелгән иде, шуннан соң тергезелмәде. Аллага шөкер, Татарстан китап нәшрияты бар, ул – безнең горурлыгыбыз. Анда «социаль әһәмиятле» дигән исемлеккә кергән китаплар дөнья күреп тора. Әмма кайбер язучыларның китапларының берничәшәр ел нәшриятта селкенмичә ятуы да билгеле. Иманым камил, аларның байтагы дөньяга чыгарырлык һәм халыкка тәкъдим итәрлек. Ләкин нәшриятның үзенең дә мөмкинлекләре чикләнгән. Мин аларның эшенә тыкшына алмыйм. Ләкин анда чыгу да әле үз укучыңны таптым дигән сүз түгел. Казанда Татарстан китап нәшриятының өч кенә кибете бар, бу бик аз. Алар районнарда да, чит төбәкләрдә дә булырга тиеш югыйсә. Китапны бүген энтузиастлар тарата. Бу бит моннан 150 ел элгәре булган кырыктартмачылык белән бер! Менә без очрашуларга барганда китаплар алып барабыз. Аның күбесе үзебезнеке, ягъни «Язучы» нәшрияты чыгарган китаплар. «Рухият» нәшрияты да тарату өчен «Татнефть» ярдәмендә нәшер ителгән китапларының бер өлешен Язучылар берлегенә бирә. Ләкин бу да аз. Китап тарату системасы булырга тиеш. Китапка ихтыяҗ бар бит ул. Әйтик, «Казан утлары» журналы, Рөстәм Галиуллин инициативасы белән, кесә китаплары чыгара башлады. Анда хәзерге язучыларның халык яратып укый торган әсәрләре басыла.

– Милли китапханәнең җәй айларында иң күп укылган татарча китаплар исемлегендә 10 китапның 7се – хатын—кыз язучыларныкы.

– Әлбәттә, шулай! Иң күп укылган китап авторларының кайсысы безнең берлектә дә тормый… Һәм бу мөһим дә түгел. Халык укый икән, димәк, ул инде язучы. Аннан соң тагын бер нәрсә бар. Укучыларның да күп өлеше хатын-кыз бит. Ә хатын-кыз язучы җенестәшләренең психологиясен күпкә әйбәтрәк тасвирлый, минемчә. Сүз башы язучының үз укучысын табу турында иде бит. Хәзер аның бик җиңел юлы бар: ул да булса – социаль челтәрләр. Күзәтеп барырга тырышам: анда нинди генә шигырьләр чыкмый. Кызганыч, безнең күренекле өлкән шагыйрьләр социаль челтәрләр белән дус түгел. Алар интернет җаен белеп тә бетермидер инде. Әсәреңне укучыга җиткерергә теләсәң, бу – иң кыска юл. Шәхсән үзем социаль челтәрләрнең мөмкинлекләреннән файдаланам. Кайбер шигырьләрне җидешәр мең кеше укыган була. Кайберләрен – 1–2 мең. Шигърият өчен бу – бик әйбәт сан. Әлбәттә, шигырьнең төбен, төрле мәгънә төсмерләрен, катламнарын аңлап укучылар күптер дип уйламыйм. Ул элек тә күп түгел иде. Шигырь язып тамак туйдыручы шагыйрьләр бер илдә дә юк. Шигырь китапларын да наширләр әдәбиятның кимәле төшмәсен өчен чыгаралар. Шигърият дигәндә коммерция максатлары күздә тотылмый. Чөнки шигърият булмаса, әдәбиятның сыйфаты бик нык төшә. Чын шигырь – бер йодрыкка тупланган әдәби энергия ул. Шигърият телнең мөмкинлекләрен киңәйтеп җибәрә һәм прозага гына түгел, хәтта публицистикага да тәэсир итә башлый. Теләсә кайсы халыкның шигърияте зәгыйфь икән, аның прозасы да, публицистикасы да асылда зәгыйфь була. Хәтта гади мәкаләләрдә дә поэтик элементлар булса, аны укуы бөтенләй башка тәэсир калдыра. Шуңа күрә мин шагыйрьнең публицистикасын да әдәби әсәргә саныйм. Әсәрләрең халык күңелен тибрәндерә икән, күңелендә йөрткән фикерләренә тәңгәл килә икән, синең, һичшиксез, үз укучың пәйда булачак.

– Укучы табу җәһәтеннән тәрҗемә ярдәм итә аламы? Сер түгел, татарча укый белүчеләр еллап түгел, көнләп кими.

– Укучы гына түгел, иң аянычы – безнең халык саны кими. Ун ел эчендә миллион татарны югалтканбыз икән, юкны бар дип сөйләп утыру мәгънәсезлек, юкны бушка аудару. Әле үзен татар дип санаган, әмма телен югалтканы күпме?! Әмма алар да үзебезнеке! Яһүдләрдән үрнәк алырга кирәк: алар кешедә бер-ике тамчы яһүд каны булса да, аны үзләренеке дип саный. Без дә шулай санарга һәм аларны файдаланырга тиеш. Татар әдәбиятын һәм татар мәдәниятен дөнья аренасына чыгаруда алар төп көч була ала, ләкин әлегә безнең бу максатка ирешә алганыбыз юк. Мин, Язучылар берлеге рәисе буларак, башка телдә язучы татар чыгышлы кешеләрне һәрвакыт үз әдәбиятыбыз орбитасына җәлеп итәргә тырышам. Аларның әсәрләрен татар теленә тәрҗемә итү дә кирәк. Ләкин… Тәрҗемә бик күп чыгымнар сорый. Мәсәлән, урыс теленә тәрҗемәнең каләм хакы оригиналь әсәр хакына караганда да гадәттә күбрәк була. Чыгымлы. Әмма әдәбиятыбызны, бигрәк тә хәзергесен, дөнья мәйданына чыгарырга телибез икән, чыгымнарсыз булмый. Чөнки бу татар халкын дөньяга таныту да булып тора.

– Татар әдәбияты соңгы елларда төрки дөньяга таба йөз тотты кебек.

– Әйе. Төрки кардәшләр белән безгә аралашу җиңелрәк. Кайсы төрки илгә барсам да, әдәби багланышларны ныгытырга тырышам. Менә бүген үзбәк каләмдәшләребез белән уртак проектларыбыз бар. Алар белән багланышлар кырык елга якын бөтенләй тукталып торган иде. Хәзер үзбәк телендә татар хикәяләре антологиясе әзерләнә. Шундый ук антологиянең казакъчасы шушы көннәрдә дөнья күрәчәк. Хәзерге заман әдәбияты дигәндә мин ХХI гасыр язучыларын күздә тотам. Чөнки һәр нәшрият бүгенге әдәби әсәрләрне бастырырга тырыша. Ә үзебезгә килсәк, казакъ шагыйрьләренең антологиясен әзерләп бетердек. Азәрбайҗан әдипләре белән элемтәләребез тагын да ныгыды. Азәрбайҗан телендә татар хикәяләре антологиясе нәшер ителгән иде инде, менә яңа гына үзебездә хәзерге заман азәрбайҗан язучыларының хикәяләр антологиясе дөнья күрде. Җәен Кыргызстанның Чулпан-Ата шәһәрендә төрки язучылар форумы булган иде, анда мин азәрбайҗаннарның күренекле язучысы Элчин Хөсәенуглы белән таныштым. Ул миңа хикәяләр китабын бүләк итте, без аны хәзер татарчага тәрҗемә итәбез. Төрки телле язучылар белән эшләве җиңелрәк. Мәскәүдәге язучылар берлекләре үзләрендә киң колачлы форумнар үткәрмиләр. Мөмкинлекләре дә юктыр инде. Алар гадәттә форумнарны төрле милли республикаларда уздырырга хирыс. Башкортстанда – Башкортстан акчасына, Дагыстанда шулай ук Махачкала хисабына. Алар былтыр мине, Татарстан Язучылар берлеге Россия Язучылар берлеге составына кермәсме, дигән өмет белән шәрәфле кунак итеп Дагыстанга чакырганнар иде. Ләкин ул мәсьәләне рәис хәл итми, корылтай гына хәл итә ала. Минемчә, алар белән иттифакка кермичә дә хезмәттәшлек итеп була. Мәсәлән, АСПИР (Россия язучылар һәм наширләр ассоциациясе) дигән оешма бар. Анда Россиянең 5–6 Язучылар берлеге һәм берничә нәшрият керә. Аның җитәкчесе – күренекле урыс язучысы, Дәүләт Думасы депутаты Сергей Шаргунов. Әле генә Шаргуновның «1993» дигән романын татарчага тәрҗемә иттек. Тиздән ул укучы кулына керәчәк. Уртак проектлар алга таба да булыр, иншалла. БРИКС илләренең язучылары Казанга җыелганда Шаргунов та килгән иде. Ул мине алдагы елларда хезмәттәшлек итү турында сөйләшү өчен Мәскәүгә чакырып китте. Шулай итеп урыс әдәбияты әһелләре белән аралашуны, хезмәттәшлекне дәвам итәбез, ләкин мөстәкыйльлекне дә югалтмыйбыз. Яшерен-батырын түгел, безгә дөньяга чыгуның ике юлы бар: берсе – төрек теле аша, икенчесе – урыс теле аша. Мәсәлән, Фатих Котлы Аяз Гыйләҗевнең «Өч аршын җир» әсәрен төрекчәгә тәрҗемә итеп, Төркиядә бастырган иде. Аны күреп алып, бәяләп, инглиз теленә тәрҗемә иттеләр, Канадада басылды. Роза Туфитуллованың «Гөлсем» романы башта төрек теленә тәрҗемә ителде, аннары француз теленә. Хәзер Хәсән Туфан турындагы әсәрен дә төрекчәгә тәрҗемә итү турында сөйләшәбез. Күптән түгел Нурихан Фәттахның «Сызгыра торган уклар» романының беренче китабы Төркиядә дөнья күрде. Кызганыч, бер ай элек кенә төрек язучысы, нашир, «Кардәш каләмнәр» әдәби журналының баш мөхәррире, Евразия Язучылар берлеге җитәкчесе Якуп Өмәруглы вафат булды. Аның белән уртак проектлар күп иде. Аның урынына килүче Уфук Тузман белән дә дустанә мөнәсәбәтләр урнаштырырга өметләнәбез.

– Тәрҗемә үзәге ни хәлдә?

– Тәрҗемә үзәгендә өч кеше эшли. Аның җитәкчесе – Алия (Алена) Кәримова. Алиянең аралашу даирәсе бик киң. Өч ел эшләү дәверендә яхшы гына уңышларга ирештек дип саныйм. Җыеп әйткәндә, берлеккә сайланганда куелган максатларның күбесе үтәлде дияргә була. Тәрҗемә үзәге булдырылды, нәшрият эшләп китте. Тукай премиясенең күләмен арттыруга ирештек. Иң мөһиме – бинабызга ремонт ясадылар. Юкса кар эрүгә, түбәдән яңгыр ява иде. Вәгъдәләрне үтәдем, инде 5 айдан рәислекнең срогы чыга.

– Берлек корылтаенда яңадан үз кандидатурагызны куячаксызмы?

– Белмим әле, күңел төшенкерәк. Кемнәр беләндер көрәшергә дә теләмим, минем яшьтә ул килешми дә. Соңгы вакытта мине тәнкыйтьләүчеләр күренә башлады. Бу табигый. Беркем дә хатадан хали түгел. Әмма форсаттан файдаланып, шәхесемне мыскыл итәргә маташучылар, яла ягучылар да бар. Болар күңелгә тия, билгеле. – Мәдәниятле илләрдә яла яккан өчен судка бирәләр. – Бәлки андыйлар шуны көтәдер дә… Менә дигән хайп. Бер сөйләк искә төште. «Әйдә көрәшәбез, әйдә көрәшәбез!» – дип, арыслан артыннан бер әнчек йөгерә икән. Арыслан, аңа игътибар итмичә, алга атлавын дәвам иткән. «Көрәшмәсәң, сине куркак дип бөтен дөньяга фаш итәм, куян йөрәкле бегемот дип даныңны чыгарам!» – дип янаган әнчек. «Әнчек белән көрәшкән арыслан дип сөйләүләренә караганда куркак дип сөйләүләре яхшырак», – дигән арыслан. Каләмдәшләр корылтайда ничек хәл итә инде. Бездә бит рәисне сайлаганда яшерен тавыш бирәләр. Сайламасалар да үпкәм булмаячак, бу вазыйфа, кемдер уйлаганча, бер дә «баллы» урын түгел. Бу вазыйфаны башкарырлык яшьләр дә үсеп җитте.

– Биш ай – шактый вакыт, тагын нинди эш планнарыгыз бар?

– Татарстан Рәисе каршындагы Мәдәният советында Казанның татар мәктәпләренә фронтовик татар язучыларының исемен бирү тәкъдиме белән чыккан идем. Шунда аларның музей-бүлмәләрен дә булдыру яхшы булыр иде. Патриотизм ул – «ура» кычкырып йөрү генә түгел, үз урамыңны, үз төбәгеңне пөхтәрәк, уңайлырак итү, үз халкыңны ярату, аның каһарманнары белән горурлану да. Шул нияттән төрле чорда яшәгән, батырлыклар кылган каһарман шәхесләребез турында әсәрләр иҗат итү өчен грантлар булдырырга исәп бар. Халкыбызның каһарманнары күп: ерак гасырлардан алып бүгенге көнгә кадәр. Каһарман дигәндә мин сугыш батырларын гына күздә тотмыйм, хезмәт батырларына да дикъкатьне юнәлтү зарур. Бүген алар безгә аерата тансык.

Аерым төбәкләрдә мәдәни тормышны җанландырып җибәрергә кирәк. Мәсәлән, соңгы елларда Чистайда татар мәдәнияте бөтенләй диярлек сүнгән иде. Хәзер анда даими рәвештә татар әдәби кичәләре үтеп тора. Яңа гына Флера Тарханованың музей-бүлмәсен ачтылар. Аңарчы Исхакыйга багышланган «түгәрәк өстәл» мәҗлесе уздырдык. Без китүгә үк бөек язучының туган авылы Яуширмә юлларына асфальт түшәделәр. Чистай инкыйлабка кадәр татар мәдәнияте үзәкләренең берсе булган. Мемориаль такталар куйганда да шуны исәпкә алып, Язучылар берлеге исеменнән Чистайга бәйле унга якын шәхестән тәшкил исемлекне мәдәният министрлыгына һәм Чистай хакимияте хозурына тәкъдим иттек. Анда кызлар мәдрәсәсен җитәкләгән Нәҗип Әмирхани да, Тукайның музасы Зәйтүнә Мәүлүдова да, хәрби эшлекле Хөсәен Мәүлетов та, язучы һәм нашир Фатихи Кәрими дә һ.б. бар.

Гомумән, районнарда әдәби очрашуларны даими үткәрергә тырышабыз. Тәрҗемә үзәгенең дә эше дәвам итә. Әле бик тырышып хәзерге заман чечен шигърияте антологиясен әзерлибез. Эшлисе эшләр күп әле.

– Депутат буларак сессиягә әзерләнәсезме?

– Кузгатырга уйлаган мәсьәләләр бар, алдан кычкырасым килми. Берсен генә әйтәм. Җирле үзидарә турында федераль закон әзерләнә. Мәскәүләр авылларда үзидарәне танымаска маташа. Моңа, әлбәттә, кискен каршы төшәргә кирәк. Ул маддә кабул ителсә, авыл тормышына тагын бер удар булачак. Мин бик импульсив кеше бит. Тәрҗемәче кызлар иртәгә сессия дигән көнне: «Ркаил абый, син сөйлисеңме?» – дип сорыйлар гадәттә. Текст белән таныш булсалар, урысчага тәрҗемә итү ансатрак бит (ә мин гелән дә диярлек татарча сөйлим). Юк, дисәм, күңелләре төшкәндәй, ә-әй, кызыгы булмый икән сессиянең, дигән булалар. Ләкин мин кайчакта алдан ниятләмәгән килеш тә чыгыш ясыйм. Андый чаклар еш була. Әле 6 нчы чакырылышның соңгы сессиясендә мәгариф министры Илсур Һадиуллин чыгышыннан соң да сүз алмый булдыра алмадым. Татар теленнән җиде кеше БДИ имтиханын биргән, дип горурланып сөйлибез, аларны каһарманнар иттек. Әйе, алар – бик лаеклы балалар. Ә гомумән хәлне алып карасак, еларлык бит! Чөнки татар теленнән БДИ беркемгә кирәкми! Берничә көн элек федераль күләмдә туган тел укытучылары форумы узды, ачылышында мин дә булдым. Татарча бер сүз юк. Мәскәү оештырган, дөрес. Ләкин бит ул безнең җирдә бара – Казанда! Димәк, татар теленә аз гына булса да хөрмәт булырга тиеш иде. Юк! Инде һич югы бер шәп җырчыны чакырып җырлатсалар да нинди шатланыр идек! Без бит шәп җырлыйбыз, шәп биибез дә…

Чыганак: https://vatantat.ru/2024/09/152464/
© Ватаным Татарстан

Исхакый турында

Ркаил Зәйдулла: Без беркайчан да Гаяз Исхакыйны онытмаска тиеш

Татарстан Язучылар берлеге рәисе, Татарстан Дәүләт Советы депутаты, халык шагыйре Ркаил Зәйдулла Чистай шәһәренең Ислам үзәгендә оештырылган «Яңарыш хәбәрчесе – заман һәм традицияләр» түгәрәк өстәлендә җәмәгать һәм сәясәт эшлеклесе, язучы Гаяз Исхакый турында фикерен әйтте.

Ркаил Зәйдулла: Без беркайчан да Гаяз Исхакыйны онытмаска тиеш

«Без беркайчан да Гаяз Исхакыйны онытмаска тиеш. Ул – үзенең бөеклеге белән Тукай белән янәшә тора торган шәхес. Бәлки, Исхакый иҗтимагый, сәяси эшләре белән югарырак тотыладыр. Без аның күбрәк инкыйлабка кадәрге эшчәнлеген беләбез, чит илдәге эшчәнлеге дә зур була. Төркиядә булганда, татарлар төрек сәяси системасына кереп китә: мәсәлән, Садри МаксудиЗәки Вәлидиләр һ.б. Ә Гаяз Исхакый татарлыктан беркайчан да чигенми. Авыр хәлдә калган Ерак Көнчыгыштагы татар кардәшләрен Төркиягә күчерү мәсьәләсендә дә кая гына барып җитми – премьер-министрларга мөрәҗәгать итеп, татарларны күчерүгә ирешә. Бу эшчәнлекләре күпмедер дәрәҗәдә өйрәнелгән», – диде ул.

Ул Гаяз Исхакыйга һәйкәлләр куеп, истәлек такталары элеп булуын әйтте. «Иң беренче нәүбәттә, аның иҗатын өйрәнеп, әсәрләрен укып сабак алырга һәм үзебезгә киләчәккә барырга дәрт, көч алырга тиешбез», – ди Ркаил Зәйдулла.

«Гаяз Исхакыйның иҗатын халыкка җиткерүдә иң төп рольне үтәүче – галимә Лена Гайнанова. Аңа рәхмәт әйтәсем килә. Исхакыйның исемен телгә алырга ярамаган чакларда Лена апа Гаяз Исхакыйның әсәрләрен җыеп барып, гарәп һәм латин графикасында язылганнарын кириллицага күчереп, әзерләп, күп томлыгын чыгаруда зур өлеш керткән шәхесләрнең берсе», – дип искәртте Татарстан Язучылар берлеге рәисе.

 

Зилә Мөбәрәкшина

Тулырак: https://madanizhomga.ru/news/shheslrebez/rkail-zaidulla-bez-berkaican-da-gaiaz-isxakyiny-onytmaska-ties

Шигырь бәйрәменә өч караш

«Быелгы бәйрәм миңа үземә дә ошамады»

Татар драматургы, балалар шагыйре Рафис Корбан:

Фото: © «Татар-информ» архивы

Шигырь бәйрәменә бернинди үзгәреш кертергә кирәкми. Аны әйбәтләп, яхшылап әзерләргә генә кирәк. Андый бәйрәмнәрне бернинди дә әзерлексез генә, начар итеп үткәрергә ярамый.

Ә быелгы бәйрәм минем үземә дә ошамады. Халыкны җыю ягыннан бернинди әзерлек булмаган, язучылар үзләре дә бик аз иде. Минем үземдә шундый тойгы калды.

Премиягә мин тәкъдим ителгән идем бит инде. Миңа шалтыратып әйттеләр: «Сиңа бирелмәгәч, килмәдек», – диделәр. Шундый сүзләр дә булды. Мин аларга ышандым. Быелгы премия дөрес бирелмәде ул. Аның өстәмә рәвештә Вайнерга бирелүе дә дөрес түгел.

Шигырь бәйрәме Тукай премиясе бирелгән кешеләрне халыкка күрсәтү максатыннан оештырыла. Быелгы бәйрәмдә лауреатлар, шагыйрьләр күренмәделәр. Бәйрәмнең форматын, минемчә, үзгәртергә кирәкми. Чарада бернинди кунаклар юк иде. Аннары соң мәктәпләр белән эшләү булмады. Мәктәпләрдән балаларны китерү булмады. Институтлар белән эшләү юк, студентлар чакырылмаган. Алар үз казаннарында кайныйлар. Татарча сөйләшәбез дип кенә балаларны, яшьләрне анда тарту дөрес түгел. Балалар бу бәйрәмгә дә чакырылырга тиеш.

Аларны кызыксындырырга була инде, юлларын эзләргә кирәк. Яшьләр үзләре, язучылар берлегеннән аерым эшлиләр. Язучылар берлеге яшьләр белән бөтенләй эшләми. Картлар белән дә эшләми, өлкәннәр дә юк иде бу бәйрәмдә. Шуңа күрә мин оештыру ягыннан канәгать түгел. Бу – минем фикерем. Традициягә генә әйләндереп, аннан-моннан гына түгел, уйлап эшләргә кирәк. Оештыру ягы бик йомшак булган. Моны Язучылар берлеге һәм Мәдәният министрлыгы кайгыртырга тиеш. Һәр бәйрәмгә ниндидер бер яңалык кертергә кирәк.

Мин союзда эшләгәндә, чит регионнардан кунаклар чакыра идек. Шушы арада Язучылар союзы юбилеена кунаклар килә башлый. Ә нигә Язучылар союзы юбилеен Тукай бәйрәме белән берләштермәскә. Мин андый фестивальләрне, бәйрәмнәрне Тукай бәйрәме белән туры китерә идем. Шулай эшләргә кирәк. Мин эшләгәндә, салкын булса да, халык килә иде. Ә быел шундый матур көн булды, халык юк, – диде ул.

«Куертырга теләп, журналистларга пиар өчен материал җыйган кешеләр шулай сөйли»

Шагыйрь Рәдиф Гаташ:

Фото: © Солтан Исхаков

Акыллы кеше, миңа картлар, теге кеше ошамый, дип язып чыкмый бит. Ул – шизофрениклар сүзе генә булырга мөмкин.

Һич кенә дә искермәде. 1958 елда беренче тапкыр Тукай премиясе чыкты. 1961 елга кадәр Тукай мәйданындагы шагыйрь һәйкәле янында дәвам итте, аннан соң бераз үткәрелми торды. Аннары 1970 елларда Опера һәм балет театры янындагы һәйкәл тирәсенә күчте. Тукай һәйкәлен сырып, обком кешеләреме, җаваплы кешеләр, өлкәннәр, Хәсән Туфан, Нури Арсланнар, Нәби Дәүлиләр – бөтенесе дә шунда була иде. Рус, яһүдләрдән, башка халыклардан – бөтенесе дә шунда булып, шигырен дә укыйлар, бәйрәм булган хөрмәттән басып торалар иде. Лауреатларны да шунда тәбриклиләр иде. Мондый әйбер беркайчан да искерми.

Кеше әзәя, чөнки аларга әйтелмәгән, җыймаганга гына. Мәктәпләрдән, башка җирләрдән укытучыларны, укучыларны китереп булмый идеме? Моңа кадәр мин үзем дә берничә тапкыр алып бардым. Мәктәпләрдән малайлар, кызлар үзләре Тукай шигырьләрен укыйлар иде. Һәр елны киләселәре килә иде. Башта, чәчәкләр салганда, коеп, берничә сәгать яңгыр яуды, аннары ничек суык булды. Килгәннәре дә бик әйбәт. Яңгыр, салкын булуы аркасында килмәгәннәрдер.

Нигә яшьләрне җәлеп итәргә? Алар үзләренең көчсезлекләрен таныйлар! Традицияләрне белмәгән кеше шагыйрь була алмый беркайчан да. Соңгы елларда русча укуның, рус мәктәпләреннән килүнең, татар теленең 1 сәгатькә генә калуының нәтиҗәсе. Көчләреннән килми икән – килмәсеннәр. Килгән яшьләре шигырьләрен бик әйбәт сөйләп киттеләр. Быел яшьләр матур алып барды, бер сүзем дә юк. Бик җаваплы эш.

Мин 66 ел дәвамында даими рәвештә катнашып киләм. Беркайчан да ниндидер төшенкелек, күңелсезлек белән таралган юк иде әле. Илдәге үзгәрешләр, телгә мөнәсәбәт шагыйрьләрнең шигырьләрендә чагылып килде.

Кемнедер мин яратмыйм дип, аны үз эчеңдәгесен белгертмиләр. Бу – хөрмәтсезлек. Йөгәнсезлекнең соңгы бер чиге бу. Куертырга теләп, журналистларга пиар өчен материал җыйган кешеләр шулай сөйли.

Тантанада премияләрне тапшыру Җәлил театрында барды. Халык шунда булып, арыган булырга, кайтып китәргә мөмкин. (Рәдиф Гаташ башка елларны истә тотып әйтте күрәсең, быел премияләрне тапшыру Кремльдә булды. – «Интертат»).

Көннәрдән бер көнне Шигырь бәйрәменә, гомумән, килүчеләр калмас, дип курыкмыйсызмы соң?

Бер генә дә курыкмыйм. 20-30 яшьтән башлап 90 яшькә кадәр татарча белә торган, әдәбиятны, сәнгатьне аңлый, милләтне хөрмәт итә торган башка кешеләр дә әле җитә. Журналистларның буталуы, фикер тудырырга тырышуы махсус эшләнгән дә булырга мөмкин. Артык куертырга тырышулардан «бу әйберләр бетсен, кирәге юк» дигән шикелле фикер кала.

Формат та, шигырь дә беркайчан да искерә алмый. Татар әдәбиятына, мирасына тартылган кеше, нәрсәләр, кемнәр яздылар икән, дип кызыксына. Татар шигърияте бик зур. Аның белән уйнарга да, шаярырга да ярамый. Халык килде. Кимчелек күргәндә ниндидер әрнү булырга мөмкин. Үзең шундый югарыга җитмәгән башың белән «мин боларны китермәс идем, Тукай премиясе бирмәс идем» дип утыру килешми.

«Аны үзгәртсәң, шигырь бәйрәме түгел, белмим, нәрсә калыр»

Шагыйрь, язучы, Язучылар союзы рәисе Ркаил Зәйдулла:

Фото: © «Татар-информ» архивы

 – Бу сорауны ел саен бирәләр инде, шаблонга әйләнгән сорау… Яшьләрне генә кызыксындырабыз дип, без бит форматны үзгәртә алмыйбыз. Ул – традицион бәйрәм. Шигырь урынына цирк куеп булмый. Яшьләрне дә чыгарабыз. Быел 20 яшьлек ике яшь шагыйрь чыкты, 30-40 яшьлекләр күпләп чыкты, шулар ук алып та барды. Аларның яшьтәшләре килгән очракта та яшьләр күпмедер җыела ала иде.

Без студент чагыннан ук анда йөри идек. Хәзер бит студентлар килми.

 – Студентлар да килсен өчен нәрсә эшләргә соң?

 – Ул вакытта безне дәрестән азат итәләр иде. Укытучылары да әдәбиятка гашыйк, энтузиаст кешеләр булган, күрәсең. Бу бит бөтен өлкәдә шулай – эшнең уңышы фанатлардан, энтузиастлардан тора. Яшьләр хәзер, шушы капиталистик мөнәсәбәтләр килгәч, бик меркантиль булып чыкты. Алар нәрсә матди яктан файдалы һәм кайда акча эшләп булганны гына карап йөри. Бу – табигыйдыр инде, күрәсең.

Поэзия шундый нәрсә – кайчак халык арасында бик нык популярлашып та китә. Мәсәлән, ул 60нчы елларда булды: шагыйрьләр стадионнарда шигырь сөйләде. Татарда Равил Фәйзуллин буыны популяр иде. Аны аңлап та була, ул чакта башка мәгълүмат юк, интернет та юк, телевидение – 2 канал. Шагыйрьләр, киная белән, үзләренең протестларын да җиткерәләр иде:

«Бездә шигырь – аңлаганга –

башың Себер китәрлек!» (Равил Фәйзуллин)

Хәзер заманалар бүтән. Шигырь укучылар беркайчан да күп булмаган. Социаль челтәрләрдә шигырьләр күп чыга, укучылардан язучылар күбрәк тә бугай. Әлбәттә, укучылар да байтак.  Шигырь куйсалар, берничә мең кеше укый. Шулхәтле кеше җыелып килсә, бәйрәм бөтенләй бүтәнчә булыр иде. Күпме бар – шулай инде, нишлисең.

Аннары татар мәгариф системасының җимерелүе дә шулай йогынты ясады. Мәктәпләрдә җентекләп татар әдәбияты, татар теле укытылмый икән, бала аны инде чит тел буларак кабул итә башлый икән, шигырь митингларына да халык та җыелмаячак. Бу нәрсәләр турыдан-туры бәйләнгән.

Форматны үзгәртергәкирәк, фәлән дә төгән диләр, Тукай һәйкәле кырында шигырь сөйләү урынына мәтәлчек атып булмый бит инде. Аның үзенең дистә еллардан бирле килгән формасы бар. Аны үзгәртсәң, Шигырь бәйрәме түгел, белмим, нәрсә калыр.
Балаган булса, әлбәттә, халык өерелеп килер иде.

 – Берзаман Шигырь бәйрәменә килүчеләр бөтенләй калмас, дип курыкмыйсызмы соң?

 – Мәктәпләрдә татар теле укытылмый икән, халык урыслашып бетә икән, әлбәттә, Шигырь бәйрәме дә бетәчәк. Шигырь бит ул шагыйрьләрнең көчле булуыннан гына тормый, шигырь укый белүчеләр дә кирәк. Болай барса, аның шагыйрьләре дә булмаячак, укучысы да калмаячак. Татар халкы үзе дә җан тәслим кылачак.

Ләкин миңа глобаль үзгәрешләр булыр сыман тоела, Аллаһ бар бит ул! Ул чагында безнең халыкның да язмышы башкача булачак. Ә безнең вәзгыятьтә  нәрсә үзгәртеп була?.. Максатчан рәвештә урыслаштыру барганда, әлбәттә, мин алда бернинди дә яктылык күрмим. Төп хикмәт шунда.

 – Булган татар яшьләрен югалтмыйча, ничек җәлеп итәргә мөмкин?

 – Була инде. Театрга Пушкин картасы керттеләр бит. Балаларны җыеп киләләр. Сәхнәдә – трагедия, ә болар телефонга кадалып утыра. Без дә җыеп килә алабыз.  Миңа мәгариф министры да әйтте: «Әгәр безгә мөрәҗәгать итсәгез, мәктәпләрдән җыеп киләбез», – ди. Яшьләр, балалар күбрәк килде, дип мактанып булыр иде ул чакта, ләкин бу – мәҗбүри итеп алып килү бит. Хәер… Бәлки, сынап караргадыр… Шул 100-200 баланың бер-икесенә генә булса да тәэсир итәр, дип өметләнсәк инде…

Гаиләдә, мәктәптә милли тәрбия алмаса, алай гына буламы икән ул… Ана сөте белән кермәгәнне тана сөте белән керәме икән…

Ләкин моны киләсе елга уйларга кирәк булыр. Барыбер без бетәбез, дип хәрәкәтсез  ятарга ярамый, төрле юлларны уйларга кирәк.

Тулырак: https://intertat.tatar/news/sigyr-bairamena-yana-sulys-orep-bulyrmy-alla-barysyn-da-iskeca-kaldyryrgamy-5866322