Интервью бүлеге

Башкорт мәсьәләсе

Ркаиль Зайдуллин о башкиризации татар: «Искуственное увеличение численности обычно плохо заканчивается»

В Илишевском районе Башкортостана местные жители без колебаний называют себя татарами, но официальная статистика говорит о том, что большинство населения района – башкиры.

Председатель Союза писателей Татарстана Ркаиль Зайдуллин в интервью главному редактору издания «Интертат» Рамису Латыпову поделился своим мнением по поводу этой ситуации.

В Илишевском районе Башкортостана местные жители без колебаний называют себя татарами, но официальная статистика говорит о том, что большинство населения района – башкиры.
ФОТО ИА “ТАТАР-ИНФОРМ”

— Недавно побывал в Башкортостане, пообщался с жителями. Преимущественно в Илишевском районе. Люди единогласно мне говорят, что они татары. А по официальной переписи здесь живут практически одни башкиры. Что вы думаете об этом?

— Это удивительно. Наверное больше нигде такого нет. Я думаю так: если кто-то считает свою нацию великой, культуру – большой культурой, он же не будет их навязывать другим, ему не захочется таким образом обесценивать свое имя, свою историю. Если вещь имеет какую-то ценность, она дорога ее владельцу, он не будет ее навязывать каким-то чужим людям. Это абсолютно против логики и противоречит здравому смыслу.

Представим себе, что разговаривают два человека. “Как тебя зовут?”, спрашивает один. “Я – Ахмет”. “Нет, – говорит первый. – Тебя не Ахмет зовут, а Махмут”. “А почему Махмут?”. “Ну ты поройся в старых документах, ты же там записан как Махмут”. А тот, первый, не знает что и думать – как же его в каких-то документах времен царя Гороха записали Махмудом?! Юмореска!

Ну а если серьезно… Смешение родов, племен, народов происходило еще с древних времен. Здесь главное – чья культура, чей язык победит. “Ты не татарин, у тебя в родословной есть башкиры”. В родословной могут быть и немец, и русский, и мокша… Но сегодня ты кто? Какая у тебя культура, язык? Этнические башкиры, вообще-то, тоже могут попасть в число татар… Но в большинстве случаев обозначение “башкиры” в родословной наших татар, а точнее – «новобашкирцы» – это означает сословие, и это название связано не с национальностью, а условиями землевладения этой группы людей. И это давно уже изучено, исследовано историками. Те, кто хочет из татар сделать башкир, тоже прекрасно это понимают, но у них цель другая. Цель политическая. Башкирская этноэлита хотела бы татар в этой республике продолжать держать в роли «припущенников». Но мы ведь давно уже не в 18-м веке живем.

Что касается мишарей. Вон в Балтачево открыли мишарский центр. Русские цари, руководствуясь римским правилом “разделяй и властвуй”, настолько дробили народы, и вот опять нас хотят загнать в эту же ловушку. В свое время переселившихся на территорию современного Башкортостана татар-мишарей тоже сделали этносословием «мещеряки». Их права были немного ниже, чем у “башкирцев”, но больше, чем у “тептяр”. Откуда идет название “мишари”? Есть территория “Мещера”. В очень древние времена там проживало финское племя под названием мещера. С запада их ассимилировало славянское племя, а с востока и юга – татары-тюрки. Во времена Золотой Орды татары компактно проживали вокруг Мещерского Городка (сейчас это город Касимово), поэтому их стали называть мещерские татары. Вообще народы, особенно кочевые, группировались вокруг городов, и ясак платили в городе, контроль тоже шел оттуда. А что касается башкир, есть ощущение, что какого-то ядра, своего города у этих племен не было, русские начали именовать местные племена с связи с древним названием этих территорий – Магна Бажгардия.

Например, крымские татары. Крым не сразу стал названием государства, сначала это было название города. От слова “кору” (возводить, строить – ред.), его итальянцы в том же значении также называли Солхат. В основе слова “кремль” тоже лежит это слово. Столица империи Чингизхана тоже называлась Каракурум. Казанские же татары организовались вокруг Казани.

Территория современного Башкортостана подчинялась мангутским мурзам (правители Ногайской Орды), которые в основном происходили из рода Идегея. Большинство населения, считающегося сегодня башкирскими племенами, до завоевания русскими царями называли ногайцами, некоторые племена входили в состав Большой Орды, русские, европейцы их называли татарами. Поэтому я не совсем понимаю неприязнь башкирских этномиссионеров к татарам, к названию “татары”. Разве не получается, что они ненавидят своих же предков?

Нельзя забывать и то, что названия тюркских народов постоянно менялись. По разным причинам, в том числе в зависимости от того, кто был царем. Можно привести в пример узбеков, ногайцев. В 15-м веке, например, население, отделившееся от кочевых узбеков, стали называть «казакъ» (казах). Это кочевые народы.

Те же ногайские племена большими группами входили и в состав казанских татар. Например, род табынов. В Муслюмово есть две деревни под названием Табын. Видимо, из-за этого руководитель башкирского конгресса Эльвира Аиткулова на федеральном сабантуе всех шокировала своим заявлением, что в Муслюмово жили башкиры. Среди родов, составляющих казахов, тоже есть табыны. Тогда почему бы не претендовать и на них, заявляя, что это башкиры? Хотя, как знать, со временем они и на такое могут пойти. Или, наоборот, казахи им предъявят – мол, вы – наши потомки.

Вернемся к мишарским татарам. Сейчас в Башкортостане татары, называемые мишарями, в большинстве своем общаются на среднем литературном диалекте, то есть на казанском говоре, значит, они не этнические мишари, а казанские татары, которые когда-то ради каких-то преференций вошли в это сословие «мещеряков». Мишарский диалект так быстро не стирается. По себе знаю.

Вообще, я еще не встречал кого-либо, кто называет себя мишарином, при этом подразумевая национальность. Мы, конечно, между собой иногда шутим, а когда говорим о нации, все мишаре говорят, что они татары. Я даже представить себе не могу, чтобы определение “мишари” превратить в название национальности.

Я вот знаю свою родословную до 17-го века. В ревизских сказках самый дальний мой дед записан как «служилый татарин». И представь, какой-то “умник” подходит ко мне и говорит: “Ты не татарин, ты – мишарин”. Будто он лучше меня знает мою национальность! Еще придумали такую сказку, якобы мишари – отдельный народ, к татарам не имеют отношения, а нынешние татары – это “бывшие мусульмане-чуваши”. Вот они ходят и кричат, что такого народа, как татары, вообще не существует, что это искуственно созданный народ. Если татар нет и никогда не было, кто же тогда “отатарил” чувашей, мишарей, башкир? Приехал в деревню учитель-татарин, и вдруг все жители стали татарами, так что-ли получается? Разве такое возможно? А сам учитель тогда откуда? Если татар не было, откуда взялись учителя-татары? А они несут чушь, якобы, татар из ничего придумал Марджани. Это такой абсурд, на это даже не разозлишься, и смеяться почему-то не хочется…

Вот такими способами пытаются сократить численность татар. Конечно, среди населения кто-то может и запутаться. Кто-то ради карьеры, заработка согласен отказаться от предков. Но большинство все равно от своей татарской национальности не откажется. В этой ситуации, конечно, как ты уже говорил, может сработать тактика некоторых партий в выборах. Им нужно «прикрытие». Может быть, в результате переписи башкир станет больше, а татар меньше. Естественно, в таком случае какой-то протест будет, найдутся люди, которые подсчеты поставят под сомнение. И организаторы переписи скажут: “Вот мы проводили разъяснительные работы. Многие поняли, что они башкиры. Ознакомили их с родословными, подняли историю. Они поняли и записались башкирами”. Просто допускаю такое, посмотрим, как в итоге получится, как пройдет подсчет.

Конечно, они не станут приводить какие-то неадекватные цифры, но 100-150 тысяч татар записать “северо-западными башкирами” могут. Вероятность большая. Но и это ведь очень много!

— Иногда сами татары пишут: “Зачем будоражите людей, если до этого записывали башкирами – пусть так продолжается”. Говорят: «Так было до этого, не разрушайте дружбу народов». Вы как считаете?

— Мы уже очень много лет старались сохранять братские отношения. Но они же нас даже братьями называть не хотят, называют соседями! Чем больше мы молчим, тем агрессивнее они становятся. Мы, конечно, и раньше знали, что перепись проходит нечестно. Спустя годы секретарь башкирского обкома по идеологии Тагир Ахунзянов (известный также как писатель Тагир Тагиров) сам признал, что за двадцать лет численность башкир увеличил на 300 тысяч. Но сам лично, в отличие от первого секретаря Мидхата Шакирова, от своей татарской национальности не отказался.

Потом, в то время существовал такой подход – “какая разница между татарином и башкиром”. Такое отношение у татар до сих пор есть. Особенно среди казанских татар, которые нигде, кроме телевизора, башкир в жизни не видели. Вы обращали внимание, что башкирские деятели стараются вообще не произносить слово “татар”, а мы, надо – не надо, везде говорим “татаро-башкирский”, любим говорить про дружбу, бросаемся обниматься. Но дружба, братство должны быть взаимными. “Кунак ашы кара-каршы”, говорят у нас в народе. Они это наше качество принимают за слабость, мягкость и трусость! Якобы, воины – башкиры, а мы в земле копаемся.

Сейчас нам пора понять: если татары запишутся башкирами, их ведь не будут в школах обучать на этом “северо-западном диалекте”, то есть на татарском. Их будут обучать на нынешнем литературном башкирском языке, то есть на куваканском диалекте. Он и так уже как предмет преподается, но если ты записался башкиром, то этот язык тебе придется учить как родной язык. Потому что преподают литературный язык, а не диалект. Татары не захотят его изучать, и полностью перейдут на русский – этот процесс уже сейчас идет очень интенсивно. Потому что ЕГЭ тоже на русском, а народ он прагматичный. Куда он денется? Им же хочется после школы хорошо сдать экзамен и поступить в вуз. Хотя, башкиры сами тоже придерживаются такой же точки зрения.

Нынешние выходки башкирских этномиссионеров понимаю так, что они льют воду на мельницу обрусения. Сами они осознают это, или нет – этого не могу сказать. Понимают, наверное, но им же надо, чтобы татары исчезли с лица земли. Тогда и наследие можно беспрепятственно присваивать. Уже сейчас пишут, что в средние века в Казани жили башкиры, за Казань проливали кровь башкиры.

Но ошибаются. Если татары исчезнут, то и башкирам не жить. Кто раньше исчезнет – это тоже одному богу известно.

— Откуда идут такая злость, неприязнь, как думаете?

— По правде говоря, раньше мы такого особо не ощущали. Это же самый близкий нам по языку народ. Кто-то даже считал, что мы один народ. Это тоже, по сути, правильно. Татарами ли, или башкирами считаются жители юго-востока (по их обозначению – северо-запада), но на самом деле мы один народ. Это родство также подтверждается и гаплогруппами.

Мирхайдар Файзи всю жизнь вел дневники. Он сам похоронен в Баймаке, а до этого работал библиотекарем в деревне Юлук. Начало 20-х годов. В дневнике он очень жалуется на притеснения со строны башкир. Баймак ведь регион “настоящих” башкир, вся власть была в их руках. Когда он собрался уезжать, его не отпустили. Значит, корни нынешних отношений идут еще оттуда. Мне кажется, что это результаты Октябрьской революции.

Какой довод приводит Ленин, чтобы не создавать Татаро-башкирскую республику? Якобы, если из башкирских деревень прогоняют татарских мулл, значит, два народа не смогут ужиться. Но надо подчеркнуть – на протяжении веков между татарами и башкирами ни одного столкновения не было, и против захватчиков они всегда поднимались вместе. Вспомним только Пугачевское восстание. А царское правительство всегда стремилось испортить отношения двух народов. Большевики же в национальном вопросе перегибали больше царской власти. Не лежит ли источник сегодняшней канители где-то там, на стороне? Наверняка это так…

Потом, мы знаем и о конфликте между Бахтияром Канкаевом и Салаватом Юлаевым, об этом особо не пишут. Друг над другом рапорты писали Пугачеву. Бахтияр, видимо, недолюбливал Салавата, потому что башкир, а тот его – как татара-мишарина. Был даже эпизод, когда воины Салавата Юлаева схватили Канкаева и собирались повесить. Салават Юлаев за взятку освободил пленных офицеров, а Бахтияр, видимо, был то-ли более принципиальным… хотя, и сам от воинов Салавата смог спастись только с помощью взятки. Эти документы известны. Во всех этих перепитиях, возможно, их национальность не играла роли, это была просто страсть к деньгам… Однако менталитет кочевых сильно отличался от менталитета оседлых, это правда.

Сейчас уже никто не живет кочевой жизнью. Но черты характера переходят от поколения к поколению. Например, приезжает представитель власти к оседлым татарам, захочет – найдет к чему-либо придраться… А татарин уже не может погнать свой скот и со всем имуществом уйти в степь – тут уже приходится придумывать выходы, прибегать к хитрости. Вот эта черта характера у нас до сих пор сидит. Ты можешь себе представить башкира, который ради чего-то там будет называть себя татарином? Я – нет. А сколько татар, сами внутри себя не веря в это, называют себя башкирами.

— Нужно ли выпускать видеоролики, рассказывающие правду о национальном составе районов Башкортостана? Вы согласны с теми, кто считает это разжиганием?

— Я за то, чтобы правду показывать как есть. Мы же не собираемся предпринять что-то враждебное к башкиркому народу, и башкир превращать в татар тоже. Кто как хочет, кто себя представителем какой культуры считает, на каком языке говорит – это ведь и есть определение национальности. А перепись населения должна быть самым обычным социологическим опросом. Не применяя никаких административных ресурсов. А у нас она почему-то превращается в политику. Они говорят «Мы титульные в республике, нас должно быть больше”. Это можно понять, но оправдать нельзя. Хотите, чтобы вас было больше – размножайтесь естественным способом! Искуственное увеличение численности обычно плохо заканчивается. Разве перепись 1989 года не показала это?

В 21-м веке такие выходки – просто дикость, никак не укладывается в рамки цивилизации.

— Что же это им дает?

— Даже если татар запишут башкирами, их просто используют для численности, а никакого внимания, уважения к себе татары никогда не дождутся. Нельзя забывать и то, что разделение на племена говорит о слабости конструкции этой нации. При больших потрясениях нация может очень быстро развалиться. Когда только еще их было семь племен, а сейчас, кажется, уже сорок семь…

— Сейчас ведь и татарский язык пытаются называть “старобашкирским языком”.

— Тогда что, получается, что они раньше говорили на языке, на котором мы сейчас разговариваем? Да, вроде кто-то такое заявил. Они уже сами запутались в своих сказках. Этот человек ни башкирского, ни татарского в совершенстве не знает – и выступает как языковед! Большинство башкирских этномиссионеров такие. Думаю, башкирский народ рано или поздно выразит к ним свое отношение. Своими поступками они больше вредят своей же нации, чем татарам, тянут ее в пропасть.

— Кто, по-вашему, проживает в Илишевском районе?

— В Илишевском районе большинство населения – татары, это известно. Даже Роберта Миннуллина, который там родился и вырос, записали “коренным башкиром”, якобы, он из “киргизского племени”. Сразу после его смерти какая-то башкирская поэтесса написала, мол, он башкир, став татарином, предал свои корни… Никакой порядочности уже у людей не осталось. У человека земля не успела остыть на могиле, а эта обвиняет покойного в предательстве. Если он киргизского племени, почему же должен быть башкиром?

Кстати, о племенах. Такой термин для нас уже остался глубоко в истории, только по учебникам о них знаем. Как я уже говорил, на территории Башкортостана и раньше жили очень разные народы, их было много, они смешивались между собой. А какое это племя – киргизы? В царской России казахов называли киргизами или киргиз-кайсаками. Вот они в начале 17-го века с территории Арала переселяются на земли современного Башкортостана. Это были тяжелые времена для Ногайской Орды. Большинство ногайских племен вымерли от голода и междоусобных войн, основное население переместилось к Кубани и в Крымское ханство. На их земли приходят другие племена. Известно также, что примерно в тот же период и каракалпаки перебрались в наши края. Все эти народы со временем оказались под властью Москвы. И, если подумать, возводить историю этих племен до уровня нации, строить на этой основе какую-то политику – это смешно. Не думаю, что молодое поколение это примет. Очень похоже, что это придумывается из безысходности, от отчаяния.

Сейчас перед нами стоят совершенно другие проблемы. Если хотим сохраниться как нация, татарам и башкирам вроде бы надо быть союзниками… Видимо, время еще не пришло. А когда придет, может оказаться поздно.

Тут племена изучать не надо, достаточно просто пообщаться с людьми. Ты же в Илишево сам своими глазами все видел. Попробуй съездить в Сибай, Абзелилово… Люди же отличаются. Илишево – это район, который дал нашей литературе известных авторов. Писатель Марат Кабиров, например, вырос в Илишево, его корни оттуда. Был Ринат Хайри, сейчас его считают башкирским поэтом, он писал по-татарски и считал себя татарином, трагически умер. Хасан Сарьян только чего стоит! Каким он был мастером слова… Если перечислять, их много.

По правде говоря, у наших людей ведь и национальное самосознание очень низкое. Возможно, обычным людям, большой их части, все равно, как и кем их будут называть. Как говорится, хоть горшком назовите, только в печь не ставьте… По статистике, башкир в Илишево около 80 процентов. В то же время около 80 процентов жителей считают себя татарами. Это же удивительно… Такое может быть только в нашей стране… сказал бы я, но в истории такое уже встречалось. Но даже названия этих стран произносить не хочу. Илишевцы, наверное, действительно одного племени с актанышскими, муслюмовскими татарами – тот же характер, говор, образ жизни, менталитет, внешность… Теперь их всех в одной куче хотят приписать к древним башкирам. А илишевцы, значит, стараниями Рахмановых (первый секретарь Илишевского райкома КПСС (1962—1987) – ред.) раньше вернулись к своим истинным корням. Для башкирских этномиссионеров территории вплоть до Камы – это земли Башкортостана – то ли Исторического, то ли Большого… Это, конечно, сплошь фантазийный мир.

Если честно, хоть мы тут и смеемся, это – довольно серьезная и опасная политика. Если детям, подросткам постоянно твердить о чем-то, особенно если это что-то привлекательно-сказочное, то из этого все что угодно может произойти. По истории знаем. Не дай бог. Некоторые только этого и ждут. Могут устроить какой-нибудь конфликт, а потом скажут – эти национальные республики себя не оправдывают, их время вышло. Не знаю, но цели тех, кто пытается рассорить два народа, я по-другому объяснить не могу.

Әңгәмә

 

 Ркаил Зәйдулла: «Эчтән хөр булган кеше тыштан бай күренә»

 18.03.2021
– Әдәбият, Җәмгыять, Милләт
 2
 Ркаил Зәйдулла: «Эчтән хөр булган кеше тыштан бай күренә»

Язучылар берлеге рәисе Ркаил Зәйдулланың яңа вазыйфадагы беренче эш-гамәлләрен каләм ияләре игътибар белән күзәтә. Инде «сайлау дөрес узмады» дигән сүзләр тынды, алга таба ниләр булыр, дигән кызыксыну исә кимеми. Без дә яңа рәиснең алга таба булган ниятләре белән кызыксындык.

– Язучылар берлеге корылтаеннан нинди тәэсирләр калды, үзегез өчен нинди нәтиҗәләр ясадыгыз?

– Татар язучыларының корылтайлары гомер-гомергә шау-шулы үтте. Мәсәлән, 1999 елның маендагы корылтай нык истә калган. Ул, гомумән, төнгә кадәр дәвам итте, ләкин барыбер тәмамланмады. Аннан соң аны җәй уртасына күчерделәр. Анда да төп мәсьәлә рәис сайлау иде. Бездә бит рәис урындыгы әллә нинди тәхеткә тиң, дип уйлаучылар бар. Элеккеге рәисне хәкарәтләү дә ниндидер традициягә әйләнде кебек. Шуңа күрә бу юлы да минем өчен әллә ни яңалык булмады. Буза куптарырга яратучылар бар инде безнең арада, нишлисең… Мин үзем дә яшь чакта кимен куймый идем. Минем очракта бу яшьлек максимализмы булгандыр. Дөньяны үзгәртәсе килү теләге. Шагыйрь өчен бу шулкадәр табигый!  Өлкәнәйгәч, олпатлангач, фикер сөреше дә үзгәрә, тыныч кына иҗтиһат итү нәтиҗәлерәк булыр сыман тоела башлый. Ләкин һәркем дә буразнага төшә алмый икән… Картая белмәс перманент  революционерлар була. Монысы да табигый. Шуңа күрә гаҗәпләнерлек хәлләр әллә ни булмады. Эш рәиснең кем булуына беркадәр бәйледер инде ул. Ләкин бер генә рәис тә һәрбер язучыга тулысынча ярап бетә алмый. Күз уңындагы кешенең кимчелеге барыбер табыла. Дүрт аяклы ат та абына, диләр бит. Тик торган, хәрәкәтләнмәгән кеше генә ялгышмый. Хәер, соңыннан сагынып сөйли торган рәисләр дә була. Өлкәнрәк язучылар Зәки Нурины объектив һәм киң күңелле булганы өчен мактап искә алалар иде. Мин дә аны шулай хәтерлим. Олы гәүдәле, киң күңелле кеше иде, мәрхүм. Партизан! Дөрес, ул вакытта Язучылар берлегенең үз әгъзаларына игелек эшләү җәһәтеннән мөмкинлекләре дә зуррак иде. Мәсәлән, берлеккә керү белән фатир мәсьәләсе хәл ителә иде гадәттә. Абруй да башка. Хәзер бөтенләй башка вазгыять.

Мин бит бүтән бер төрле таныш булмаган өлкәгә килмәдем. Әлеге даирә, Язучылар берлеге дип әйтик инде, миңа яшьтән таныш, үз. Җаваплылыкны белеп килдем. Монда үз мәнфәгатеңне читкә куеп, татар әдәбияты, татар сүзе өчен эшләргә кирәк. Һәм, әлбәттә, Язучылар берлеге әгъзаларының хәтта меркантильрәк ихтыяҗларын да читкә тибәрү дөрес булмас.

– Язучылар берлеге корылтае гадәттә татар зыялылары өчен көтеп алынган вакыйга була иде. Ләкин быел ул гадәтирәк үтте кебек. Дөрес, аның әһәмиятен күбебез  төшенә. Әмма язучыларның шактый өлешенең анда катнашмавын ничек аңлатырга?

– Аның сәбәбе билгеле –  әлеге дә баягы зәхмәтле чир. Язучыларның күбесе өлкән яшьтә, аларның шикләнүе, вирустан куркуы табигый. Биш ел эчендә 50 язучыны югалтканбыз. Бу – бик зур сан. Әлбәттә, мондый вазгыятьтә корылтай эшендә замана технологияләрен куллану отышлы булыр иде. Ләкин язучыларның күбесе интернет белән «дус» түгел. Аннан, тавыш бирүдә дә бәхәсле момент булып алды. Башта zoom аша тавыш бирүгә килешкәннәр иде, аннары минем көндәшләр моңа каршы чыкты. Мин аларны бик аңлап бетермәдем. Әлбәттә, тавыш бирү яшерен. Әмма мин кем өчендер тавыш бирәм икән, аны яшереп тормас идем. Язучы ул – шәхес. Әгәр ул zoom аша, мин шушы кандидат өчен тавыш бирәм, дип әйтә икән, нишләп аны исәпкә алмаска? Җыйнап әйткәндә, zoom аша да яшерен тавыш бирү мөмкинлеген булдырырга кирәк. Бу  җәһәттән берлекнең уставы да үзгәрешләр кертүгә мохтаҗ. Ул туксанынчы елларда эшләнгән һәм ул чакта беркем дә шушындый зәхмәт килеп  чыгар дип башына да китермәде. Икенчедән, ул вакытта берлектәге әгъзалар саны да азрак иде. Бүген алар өч йөздән ашып китте, барысын бергә җыю шактый кыен эш.

Язучылар берлегенә кадәр театр әһелләре корылтае узды. Хәзерге шартларда бер залда биш йөздән артык әгъзаны бергә туплау мөмкин булмаганлыктан, алар һәр биш кешедән бер делегат сайлап корылтайга җибәрделәр. Корылтайда йөздән артык кеше катнашты, бернинди гауга чыкмады.  Хәер, анда яшерен тавыш бирү дә  каралмаган.

Мин – демократия тарафдары. Әлбәттә, рәис яшерен тавыш белән сайланырга һәм ике мөддәттән артык кәнәфидә утырмаска  тиеш. Бу – уставның үзгәртелми торган өлешләре. Ә менә кворум мәсьәләсендә уставка үзгәрешләр кертергә кирәк. Бу җәһәттән эшче төркем төзелде, юристлар белән киңәшләшеп, бу мәсьәлә хәл ителер дип уйлыйм.

– Үзегез турында «өстән куелган» дигән сүзләргә нинди карашта сез?

– Мине язучылар яшерен тавыш биреп сайлады. Ә инде хәрәмләшүдә гаепләүләр бөтенләй бер киртәгә дә сыймый. Әгәр аерма 10–15 тавыш кына булса, нәрсәгәдер шикләнергә дә мөмкин булыр иде – шикчелләр бездә күп! – ә биредә минем файдага иллегә якын тавыш. Моның кадәр ялган бюллетень ташлап булмый. Анда хөрмәткә лаек язучылардан санау комиссиясе бар иде, күзәтүчеләр. Мин хәрәмләшүне яратмыйм. Җиңеләсең икән, егет булып калырга кирәк. Минем белән дә андый хәлләр булды, күп җиңелдем, әмма бүтәннәргә рәнҗеп, каргап йөрмәдем. Димәк, тәкъдиреңә шулай язылган. «Өстән куелган» дигәндә, бәлки, син Президент хозурындагы Татар телен саклау һәм үстерү мәсьәләләре комиссиясе рәисе Марат Әхмәтовның чыгышына ишарә ясыйсыңдыр. Ләкин аның сүз алуы табигый – Язучылар берлеге әлеге комиссия белән иңгә-иң торып эшләргә тиеш.

– Рәис вазыйфасында башкарырга җыенган эшләрегез белән таныштырсагыз иде.

– Әдәби фондны теркәү – иң беренче чиратта башкарыла торган эшләрнең берсе. Ул бар иде, ләкин эше дәвамлы була алмады. Мин күп даирәләр белән аралашам – язучыларга ярдәм итәргә теләгән иганәчеләребез бар. Мохтаҗ язучыларыбыз шактый. Әмма акчаның килгәне-киткәне үтә күренмәле булырга тиеш. Берлек эшенә яшьләрне күбрәк җәлеп итәсе килә. Ул эш бара да инде, ләкин әдәбиятка яшьләрнең ургылып килүе сизелми. Мәктәпләрдә татар теле кысрыкланган, кимәле төшкән вакытта буыннар чылбырын өзмичә саклау авыр, ләкин аны башкарырга кирәк. Әдәби тәрҗемә мәркәзен торгызу да мөһим эшләрнең берсе. Аны оештырып кую авыр түгел, әмма бит матди нигез булуы да зарур. Бөтен эш әлеге дә баягы акчага килеп төртелә. Фонд эшләп киткән очракта, дәүләтнең күзенә генә карап тормыйча, тәрҗемә итү мәсьәләсе дә җанланып китәр иде. Кыскасы, эшебездә булышырга теләүчеләр бар, ләкин вәгъдә ителгәнне өч ел көтәсе дигән халык мәкале дә искә төшә. Аңа каршы без: «Тырышкан табар, ташка кадак кагар», – дип үз-үзебезне рухландырабыз. Планда Язучылар берлегенең «ютуб» каналын булдыру да бар. Әдәбият проблемалары турында гына түгел, халкыбызны борчыган барлык мәсьәләләр хакында да әңгәмәләр, бәхәсләр оештырырбыз дип ниятлибез. Хуҗалык эшләре дә шактый. Бинаның түбәсен ремонтларга, 2009 елгы автобусны алмаштырырга кирәк. Болар хәл ителер, Президент, ярдәм итәрбез, дигән вәгъдәсен бирде.

– Корылтай башланыр алдыннан язучылар арасында, яңа рәистән һәм идарәдән ниләр көтәсез, дигән сораштыру да үткәргән идек. Анда, мәктәпләрдәге очрашуларны концертка әйләндерүдән туктарга, алымнарны үзгәртергә, берлекнең дәрәҗәсен күтәрергә, бинада китап кибете оештырырга дигән тәкъдимнәр яңгырады. Башкарып чыгарлык эшләрме болар?

– Әйбәт тәкъдимнәр. Китап кибете мәсьәләсендә дә уйларга була. Ләкин татар китабы хәзер бик кыйммәт тора бит. Безнең халык аңа күнекмәгән. Мәсәлән, минем яңа чыккан «Сунар» китабының бәясе – 770 сум. Безнең китапны укучылар асылда бюджет өлкәсендә эшләүчеләр, пенсионерлар. 15–17 мең сум эш хакы алган кеше, 10–12 мең сум пенсиягә яшәүчеләр ничек инде андый бәягә китап алсын? Аның бит һәр тиене исәптә. Монда нишләргә – белмим. Бер караганда, ул китаплар субсидиягә чыга… Дөрес, нәшрият кибетләрендә торган ул китапларның бер-ике елдан соң бәясен төшерәләр. Шуны көтеп торабыз инде – бәясе төшкән китапларны. Хәзер язучылар үзләре дә китапларын бүләк итәргә атлыгып тормый. Иң гыйбрәтлесе – хосусый нәшриятта чыккан китаплар алай ук кыйммәт түгел. Аларны нәшер итү дә берничә мәртәбә арзанга төшә.

Мин берлектәге китапханәне икенче каттан беренчесенә күчереп, шунда китап сөючеләр белән очрашулар үткәрү турында уйлыйм. Китапханәбездә 15–20 кеше рәхәтләнеп сыя ала. Үзенә күрә бер салон булачак. Кыскасы, уйланасы әйберләр бик күп. Дөрес, барлык хыяллар да тормышка ашмас. Такташ ни дигән әле: «Һәрбер хыял – якын киләчәк!» Шуңа ышаныйк.

– Яшьләр белән ничек эшләргә җыенасыз?

– Монда бит иң беренче шарт – яза торган яшьләрнең булуы кирәк. Аларны үстерү буенча да кайбер ниятләр бар. Әйтик, каләм тибрәтүчеләрне сайлап Мәскәүгә, әдәбият институтына укырга җибәрергә була. Бу җәһәттән Путинның мәдәният буенча киңәшчесе Владимир Толстойдан Татарстан Президенты исеменә үтенеч хаты килеп төште. Ул әдәби тәрҗемәчеләр әзерләргә 5–6 кешелек төркем җибәрүебезне сорый. Әлеге студентларны укыту чыгымын да, стипендия түләүне дә Татарстан Хөкүмәте үз өстенә алачак. Без хәзер менә шундый талантлы яшьләребезне эзлибез. Берничә кызны таптык инде, ләкин, ни кызганыч, егетләр юк. Хәер, әле вакыт бар, әдәби ярышларда сәләтен күрсәткән берничә егетнең дә табылуы ихтимал. Дөнья күрү мөмкинлеге, атаклы язучылар белән очрашу шатлыгы, бүтән төбәкләрдән килгән талантлы яшьтәшләре белән аралашу бәхете көтә бит аларны. Көнләшеп тә куям, без яшь чакта андый юлламалар юк иде.

Язучылар берлеге әгъзасы булу – ул әле язучы булу дигән сүз түгел. Берлеккә кабул итү җәһәтеннән без элегрәк артык та юмарт кыландык. Мин Зиннур Мансуров җитәкчелегендәге кабул итү комиссиясенә басым ясарга җыенмыйм, ләкин сан өчен генә берлеккә әгъзалар алуны туктатырга кирәк дип саныйм. Биредә талымсызлык ярамый. Талантлары чәчрәп торган яшьләргә бернинди киртә дә булмаска тиеш, әлбәттә. Әдәбиятның киләчәге – яшьләрдә!

– Кәнәфи иҗатка тәэсир итәме?

– Юк, ул берничек тә тәэсир итми икән! Түл җыю өчен генә булса инде… Язучы кеше төрле әверелешләр кичерергә тиеш. Иртәме-соңмы әлеге яшәешем дә иҗатта үз урынын алыр. Исән-сау булырга кирәк. Ә болай…  Кичкә таба шулкадәр талчыктыра, каләмгә дә кагыласы килми, компьютер каршына утырасы да… Бәлки эшләр үз эзенә төшкәч, язу эшенә дә вакыт калыр. Чөнки язучыдан, кайларда эшләдең, дип сорамаячаклар, нинди әсәрләрең бар, дип кызыксыначаклар. Барыбер безнең төп эшебез – әдәби әсәрләр язу. Инде иҗади яктан исәп-хисапка килгәндә… Театрларда пьесаларым куела, әлегә шунысына сөенеп яшәргә кала. Куярга җыеналар, анысы тагын да олырак куаныч. Камал театрында Фәрит Бикчәнтәев байтактан «Хан һәм шагыйрь» трагедиясен куярга җиң сызганып йөри. Әлеге әсәр  1350 еллар ахырында хакимлек иткән, үзен тәхеттән бәреп төшермәсеннәр дип бөтен туганнарын кырып бетергән Бирдебәк хан турында. Ләкин бу кансызлыкны төстәше – очраклы рәвештә тәхеткә менгән шагыйрь Әхмәт Казанлы башкарган булып чыга… Монда иҗат белән хакимиятнең кеше җанындагы бәрелеше. Тинчурин театрында яшь иҗатчылар «Ашина» драмасын сәхнәгә куярга җыена. Алар белән очраштым. Бөтенләй башкача фикер йөртәләр. Олыгаюымны күреп, моңаеп аерылдым алардан. Түбән Кама театрында исә Рөстәм Галиев «Пачпортлы Шүрәле» комедиясен киләсе ел планына керткән. Инде якын арада язачак әсәремә килгәндә, җае чыгу белән Ильяс Алкин турындагы романымны китап өчен киңәйтеп эшли башлармын, дип өметләнәм. «Казан утлары» журналында чыккан вариантка бөтен материаллар да кермәде.

– Телне саклап калу җәһәтеннән язучыларга зур өмет баглана. Ләкин язучы гына килеп туган вазгыятьне үзгәртә аламы?

– Язучы үзе үк укытучы булган очракта идеаль вариант булыр иде. Рәдиф Гаташ мәктәптә бер ел гына укытып ала, Мөслимнең Уразмәт мәктәбеннән нинди язучылар чыга! Гаташ Зөлфәткә, Фәрит Гыйльмигә, Наис Гамбәргә әдәбият мәйданына юл ача. Рашат Низами бер ара Битаман мәктәбендә укытып алган. Рафис Корбан, Зиннур Хөснияр нәкъ менә аның укучылары. Мин әле хәтерлим: «Яшь ленинчы» газетасында Рашат Низаминың кереш сүзе белән Рафис Корбанның «Кызыл шарф» дигән хикәясе басылып чыккан иде. Аңа инде илле еллар тирәсе.

Балалар белән эшләү алымнарын үзгәртергә кирәк дип тә дөрес әйтәләр. Бардың, чыгыш ясадың, чәй эчтең, кайтып киттең генә түгел. Дөрес, анысы да кирәк. Шул очрашудан да кемдер кызыксынып калырга мөмкин. Президент каршындагы Татар телен саклау һәм үстерү мәсьәләләре комиссиясе һәр районга берничә язучы билгеләде. Мин үзем Кама Тамагы белән Кайбыч мәктәпләре өчен җаваплы. Ләкин дөресен әйтим, шушы зәхмәтле вирус та сәбәп булдымы, андагы мәктәпләргә барып чыга алганым юк әле. Мәктәпләрдә әдәби түгәрәкләр оештырсак, «ачык дәрес»ләр үткәрсәк, файдасы күбрәк булыр иде, минемчә. Мәктәп әдәби ялкыннан кайнап торырга тиеш, бәлки шунда берничә көн булса да эшләп алырга кирәктер? Хыялланырга миңа куш инде… Ләкин бер нәрсә бәхәссез – иҗат белән кызыксынган балаларга игътибар кирәк. Алар бит күп түгел. Күп була да алмый.

– Язучының абруйлы профессия булуы да кирәктер. Блогерлар интернеттан үзләренең рәхәт тормышын күрсәтә, әлбәттә, алар балаларны, яшьләрне язучыга караганда күбрәк кызыксындыра.

– Хәзер тоталь акча культы башланды. Мәскәү каналларын карыйсың, анда гел байлыкта йөзәләр, майларына чыдаша алмаганнан интригалар башлана. Аңламыйсың–- кайдан килгән әлеге байлык? Кайда да булса эшлиләрме болар?  Аңы урнашмаган бала-чага, болай да яшәп була, дип уйлый башлый. Бай, матур яшәү өчен керем каян килә дип уйлаучы гына юк.  «Халява» дигән сүз безнең телгә дә килеп керде, шул мәнсезлек холыкка күчеп бара. Менә безнең милли үзенчәлегебезгә янаган иң зур куркыныч! Ә бит бер нәрсә дә һавадан төшми. Кинода гына ул берни эшләмичә рәхәт яшәп була.
Язучы абруена килсәк, аның абруе кесәңдә акча булу-булмаудан гына тормый. Иң беренче эчке хөрлек булырга тиеш. Эчтән хөр булган кеше тыштан бай күренә. Аның үз-үзенә ышанычы бар. Зөлфәт Хәкимне әнә искиткеч бай язучы дип уйлыйлар. Уйласыннар. Чөнки күңеле хөр, рухы азат! Миллионнарча акчасы булган рухи хәерчеләр күпме?!

Абруй акчадан гына торса, Хафиз, Гомәр Хәйям кебек бөек дәрвишләр кешелекнең йөзек кашына әверелмәс иде.   Ә акча ул килә дә китә. Аның шундый үзенчәлеге бар.

Әңгәмәдәш – Гөлинә Гыймадова

 

 

Әңгәмә

Ркаил Зайдулла: «Богатые татары не читают, им книга даже бесплатно не нужна»

Глава союза писателей РТ о протекающей крыше, «прорабах духа» из ВКТ и советах президента

«Я же первый раз в съезде участвовал в 1979 году, будучи 10-классником. И никогда еще председатель не уходил спокойно», — рассказывает Ркаил Зайдулла, известный прозаик и драматург, который на прошлой неделе победил на выборах руководителя союза писателей РТ, преодолев отчаянное сопротивление своего соперника, поэта Рамиса Аймета. Некоторым делегатам съезда СП РТ не понравилось, что депутат Госсовета РТ Зайдулла фактически выступал как кандидат от власти. Впрочем, сам новый председатель СП РТ напоминает, что не является членом партии «Единая Россия», а его встречу после избрания с Рустамом Миннихановым почему-то проигнорировала даже президентская пресс-служба. О своих планах на новом посту Зайдулла рассказал в интервью «БИЗНЕС Online».

Ркаил Зайдулла: «Писатели народ своеобразный, со своим мнением и со своей позицией. Бывало, что наши съезды шли до глубокой ночи, но всегда приходили к общему знаменателю»Ркаил Зайдулла: «Писатели — народ своеобразный, со своим мнением и позицией. Бывало, что наши съезды шли до глубокой ночи, но мы всегда приходили к общему знаменателю»Фото: Андрей Титов

«Говорят же, что слово джигита должно быть одно»

— Ркаил-абый, хотим вас поздравить с избранием руководителем союза писателей Татарстана…

— …или посочувствовать. (Смеется.)

— Вы набрали большинство голосов делегатов съезда, но и ваш соперник Рамис Аймет получил немало. Не закончился ли съезд союза писателей своего рода расколом?

Марат Ахметов: «Пришел Ркаил, который выступил против поправок к Конституции!»

— Нет, я не думаю, у нас, писателей, все съезды бывают шумными, последний, пожалуй, являлся даже самым спокойным. После каждого съезда есть недовольные, потому что те, кто не победил, не могут быть рады. У нас есть пословица: «Җиңелгән көрәштән туймас» («Побежденный не устает»). Я сам дважды выставлялся в председатели союза, правда, тогда серьезно к подобному не относился. В этот раз тоже ни перед кем не заискивал, никого не уговаривал, не обещал ни премий, ни чего-то еще. Я же не люблю давать пустые обещания, такое не свойственно моему характеру, потому что, раз обещал — должен выполнить. Говорят же, что слово джигита должно быть одно.

Возвращаясь к теме раскола, не думаю, что его стоит ждать. Писатели — народ своеобразный, со своим мнением и позицией. Бывало, что наши съезды шли до глубокой ночи, но мы всегда приходили к общему знаменателю. Да, впервые звучат претензии в отсутствии кворума… На мой взгляд, они безосновательны.

— Не хотите своим заместителем назначить Рамиса Аймета, тем самым проявив уважение к тем делегатам, которые высказались за него?

— Я очень уважаю Рамиса Аймета как поэта, поэтому и не позвал своим заместителем. Он очень долго работал в союзе писателей РТ, являлся заместителем у Мухаммадиева, Курбана, Салихова. Думаю, что тем самым был нанесен вред его творчеству, ведь зам по творческим вопросам — очень хлопотное дело, ты должен создавать другим возможности для творчества, а это тебе самому не идет на пользу. Аймету уже за 50 лет, ему нужно больше писать, поэтому и не позвал его, кроме того, он не может быть замом, поскольку не избрался в новый состав правления.

Повторюсь, я считаю, что на съезде просто выпустили пар. Неважно, кто проголосовал против меня. Для меня все равны! И всегда будут те, кто не удовлетворен чем-то. Помните, на прошлом съезде Рабит Батулла называл 7 качеств, необходимых для председателя СП РТ? А у меня их нашли только 6. Я тогда ответил, что, если бы соответствовал всем 7, среди вас и не находился бы, а взлетел бы на небеса, как ангел. Писатели — такой щепетильный народ… Я же первый раз в съезде участвовал в 1979 году, будучи 10-классником. И никогда еще председатель не уходил спокойно. Но я постараюсь быть максимально объективным.

— Заместителей вы уже назначили?

— Моим заместителем по творческим вопросам назначена Ильсияр Иксанова, она известная поэтесса. По организационным вопросам зама пока нет…

«Долго сомневался, я же знаю, что за работа у председателя, наблюдаю за союзом с 1979 года. Ну, короче, уговорили. А ведь по молодости рассуждал о ненужности союза и даже в начале 90-х написал статью «Колхоз писателей»«Долго сомневался, я же знаю, что за работа у председателя, наблюдаю за союзом с 1979 года. Ну, короче, уговорили. А ведь по молодости рассуждал о ненужности союза и даже в начале 90-х написал статью «Колхоз писателей»Фото: Андрей Титов

«Долго сомневался, я же знаю, что за работа у председателя, наблюдаю за союзом с 1979 года»

— Скажите откровенно: вы сами хотели возглавить республиканский союз писателей или вас попросили?

— Честно говоря, такого намерения у меня не имелось. Я и депутатом Госсовета РТ не хотел никогда быть, даже не представлял себя в такой роли. Да, меня в прошлый созыв в 2014 году выдвигали, я даже в праймериз «Единой России» участвовал, но мои «друзья-писатели» похлопотали, и в последний момент я был вычеркнут из списка. Остепенился, построил себе в Камском Устье домик, чтобы заниматься творчеством, благо такая возможность была, так как за написание драматургических произведений проценты идут, можно нормально жить, не на широкую ногу, конечно.

Потом вновь заговорили о Госсовете. Предложили участвовать в выборах, тем более что имелся пример Туфана Миннуллина. Мы с ним были очень близки, он даже ко мне как к сыну относился, хотя разные моменты случались, но Туфан-абый всегда хотел, чтобы я участвовал в общественной жизни, считал, что у меня есть способности к этому, ведь я активно работал в публицистике. Сейчас, к сожалению, не так продуктивен, приходишь домой уставший, а в творчестве нужна сосредоточенность. Кроме того, до Ильфака Ибрагимова все наши председатели СП РТ были депутатами.

В общем, я чувствовал, куда дело клонится, в итоге где-то за месяц до съезда поступило предложение принять участие в выборах, чтобы по итогам возглавить творческий союз. Я посоветовался со своими единомышленниками, молодежью особенно, они настояли. Да, долго сомневался, я же знаю, что за работа у председателя, наблюдаю за союзом с 1979 года. Ну, короче, уговорили. А ведь по молодости рассуждал о ненужности союза и даже в начале 90-х написал статью «Колхоз писателей». Но с возрастом понимаешь, что он нужен!

— Для чего?

— Вот пишут, что это детище Иосифа Сталина, но ведь и до него были подобные союзы, еще до революции! Всякие там футуристы, акмеисты и другие объединения — это тоже своего рода союзы. Сталин просто организовал их на государственном уровне. Да, эти формы должны быть разнообразными, но, самое главное, наш союз не раскололся, как в Москве и некоторых регионах. Считаю, что писатели Татарстана тогда, в 1990-х, мудро поступили.

«Если пойдет на такой шаг, то может войти в историю как Шах-Али татарской литературы»

Недавно был в Чувашии, где прошла презентация моей книги на чувашском языке, так вот, там несколько союзов, которые борются друг с другом, денег нет, государство их не финансирует. Председатель союза Лидия Филиппова — редактор литературного журнала «Тăван Атăл» («Родная Волга»), весь союз умещается в ее кабинете, если бы не редакция, то даже помещения не было бы. А еще там есть союз под руководством небезызвестного в Чувашии Михаила Юхмы, специалиста по древним эпосам, у него есть офис, так как он пользуется авторитетом у провластных структур, но даже он жалуется, что тяжело, приходится искать спонсоров.

А в Москве сколько союзов! Есть союз писателей России, куда Данил Салихов ездил недавно, туда вступить проще, чем в СП РТ, среди наших писателей есть те, кто там состоит, хотя они это особо не афишируют, но наш устав подобное не запрещает. Членство там абсолютно ничего не дает, разве что можешь перед детьми похвастаться, дескать, я член союза писателей России. Там председатель Николай Иванов, непонятный писатель. Есть еще союз российских писателей, союз писателей Москвы, Санкт-Петербурга… Сейчас их хотят объединить в ассоциацию, которой руководит Сергей Шаргунов — писатель, депутат Госдумы. Но ведь в одну упряжку сложно впрячь медведя, зайца и трепетную лань, не думаю, что она заработает, ведь все находятся в контрах друг с другом. Если же ассоциация заработает, мы не прочь в нее вступить, почему бы нет. Но если сотрудничать, то делать это на равных, а не входить в состав того же союза писателей России.

«Мы выполняем такую же функцию как Всемирный конгресс татар, еще не знаю, кто эффективнее»«Мы выполняем такую же функцию, как всемирный конгресс татар, еще не знаю, кто эффективнее»Фото: «БИЗНЕС Online»

«Президент сказал, что татарские писатели ленивые»

— Говорят, что за время правления Данила Салихова СП РТ получил от государства «десятки миллионов рублей». Это много или недостаточно?

— Смотря как считать, всегда тому, кому дают, кажется, что этого мало, а для дающего — много. Вопрос сложный. Если честно, последние годы я не был в тесной связи с союзом, так как не являлся членом правления, хотя думаю, что и не все члены правления знают, как тратятся деньги. Проверки там были, вроде все нормально, не считая мелких финансовых нарушений.

Даже на содержание здания союза, где мы с вами разговариваем, необходимы большие средства, оказалось, что крыша протекает. Я, когда встречался с президентом Татарстана, первым делом поднял этот вопрос, не творческий, а хозяйственный. Здесь был капитальный ремонт в 2012 году, я тогда тут работал литературным консультантом, так сделали его некачественно, вентиляция плохо работает, есть тут камины, а их невозможно разжечь, говорят, что вообще забетонировали вентиляционные шахты.

— Но способен при этом союз выполнять возложенные на него функции? Кстати, а какие это функции, некоторые читатели, наверное, и не знают?

— Мы же профессиональный союз, у нас много немолодых и не очень здоровых литераторов, а как им помочь? Думаю, нужно создать фонд. Как он будет называться? Литературный фонд или что-то другое… У нас был литфонд, его закрыли, не смог он толком заработать. Кроме того, необходимо пропагандировать литературу, всячески ее популяризировать, этому служат и всевозможные литературные вечера, презентации книг.

Потом сказал ведь Евтушенко, что поэт в России больше, чем поэт. Мы выполняем такую же функцию, как всемирный конгресс татар, еще не знаю, кто эффективнее. У ВКТ, конечно, возможностей больше, куда они только ни ездят, даже на Находку, где, может быть, несколько десятков татар, я так и сказал об этом на заседании «Милли шура», что, конечно, не понравилось Василю Шайхразиеву. Он ответил, что у них миссия такая — каждый татарин на счету. Наверное, он прав, такими и должны быть прорабы духа.

— Есть мнение, что ВКТ увлекся сабантуйной дипломатией и перестал быть идеологическим центром развития татарской нации. Может, союзу писателей РТ стоит перехватить эту инициативу?

— Так ведь союз писателей намного раньше был создан, чем конгресс, он и выполнял данную функцию. Но мы всегда готовы с ВКТ сотрудничать, тем более что я сам член «Милли шура». Да, я сказал, что думаю, но ведь правда, она не всем нравится, тот же Шайхразиев мне высказал, дескать, я тебе первому дал слово, а ты меня критикуешь. Но критиковать надо, если меня критикуют, я к этому спокойно отношусь, подобное же помогает мобилизоваться.

Вы правильно сказали, что должен быть идеологический центр! Но ведь не только писатели являются объединяющей нацию силой, мы хотим сотрудничества, недавно разговаривали с руководителем Дома дружбы народов Иреком Шариповым, также у нас есть союз кинематографистов, союз театральных деятелей, союз композиторов… Я высказал ряд идей на встрече с президентом Татарстана.

— А когда была эта встреча с Рустамом Миннихановым?

— 5 марта. На второй день после съезда.

— Интересно, но, кажется, даже пресс-служба президента никакой информации об этой встрече не давала. Еще все удивились, ведь с Данилом Салиховым глава республики встречался на следующий день после избрания, а вас как будто проигнорировал.

— Не знаю, почему-то это не афишировалось… Я к Рустаму Нургалиевичу с письмами пришел, с просьбами, ведь просящего никто не любит. Когда про гранты для литераторов речь зашла, он сказал, что татарские писатели ленивые…

— Минниханов прав?

— Я и сам себя считаю лентяем, хотя 6–7 томов написал за всю жизнь. Это, конечно, мало. Но ведь у нас большинство членов союза — пожилые, думаю, не стоит ждать от 70–80-летних людей каких-то шедевров. Хотя кто знает… Но вряд ли кто-то из них создаст большое эпохальное произведение, пенсию же не просто так платят, это и творческих людей касается, да, он может писать, но обычно это не будет и рядом стоять с его произведениями, созданными в молодости. А бывает, человек издал книгу, приняли его в союз писателей, думаешь, будет еще лучше творить, а у него на этом все и закончилось, ну и что с ним делать? О таком же на съезде не скажешь, я и так за свои слова много страдал.

«У нас большинство членов союза — это лювди пожилые, думаю, не стоит ждать от 70-80-летних людей каких-то шедевров. Хотя кто знает…»«У нас большинство членов союза — пожилые, думаю, не стоит ждать от 70–80-летних людей каких-то шедевров. Хотя кто знает…»Фото: «БИЗНЕС Online»

«То, что с материнским молоком не впитал, — не получишь с коровьим»

— Реально ли издаться сегодня писателю в Татарстане? Или в любом случае все ограничится Татарским книжным издательством и тиражом в 500 экземпляров?

— Не 500 все-таки, а тысяча экземпляров, а то и больше, из которых 85 процентов пойдет в библиотеки. Все-таки у нас не худшая ситуация, поверьте, во многих регионах России нет таких возможностей, как в Татарстане. Да и в других соседних странах литераторам очень сложно, я наблюдал это на примере Кыргызстана.

Что касается в целом проблемы издания книг, то у нас сейчас же непонятный строй — капитализм ли, социализм ли. Но в нашей республике у руководства отношение хорошее не только к маститым авторам, а к любым литераторам. Если ты член союза писателей, то у тебя есть преференции в издании своей книги. Конечно, книги надо не только издавать, но и популяризировать, для такого должны быть специальные агенты, этим и само издательство должно заниматься. Вот сейчас все говорят про Гузель Яхину, но, если бы ее не поддержала в самом начале пути влиятельная писательница Людмила Улицкая, возможно о ней никто бы и не узнал.

— Как здесь может помочь союз писателей, например, в части популяризации книг, о которых широкий читатель не знает?

— Сейчас ведь время такое, что одними встречами с авторами не обойтись. Я хочу обновить сайт союза писателей, постараемся открыть YouTube-канал, где будут жаркие дискуссии, презентации. Но для этого прежде всего нужны кадры.

— А вам самому много приходится читать рукописей?

— Рукописей очень много приходит, сейчас комиссия по сохранению и развитию татарского языка объявила конкурс на гранты, в «Казан утлары» их сотнями присылают. Его редактор Рустам Галиуллин хочет на союз писателей взвалить эту обязанность, может, и правильно. В своей жизни я очень много рукописей прочел, все-таки в журнале «Идель» проработал почти четверть века. Я, может, стал бы большим писателем, но, читая чужие рукописи, дошел до такой жизни. (Смеется.) Большинство известных сегодня молодых литераторов я выпустил, когда работал в «Идель». Да, в свое время пришли в литературу Рустам Галиуллин, Рузаль Мухаметшин, Лилия Гибадуллина, Йолдыз Миннуллина, Ленар Шаех, Рифат Салях и другие. Все это было на волне подъема национального самосознания.

Но если преподавание в школах татарского языка уменьшается, закрываются школы, то тогда, к сожалению, ни писателей, ни читателей не будет. Все упирается в систему образования. Если человек толком не знает татарский язык, что с ним ни делай, он не сможет написать пронзительные произведения на этом языке. Да, может выучить, но ведь, как у нас говорят, то, что с материнским молоком не впитал, — не получишь с коровьим. Все равно это будет не то.

У нас ведь сейчас есть очень талантливые писатели, пишущие на русском языке, допустим, Айдар Сахибзадинов, Рустем Сабиров, Шамиль Идиятуллин, Ильдар Абузяров, они бытовой татарский знают, но литературный — это совсем другая вещь. И нам их не надо отталкивать от себя. Как только меня избрали, Абузяров попросил взять в союз, если захочет, почему бы нет?

— У вас ведь даже в программе это было — усилить работу русскоязычной секции СП РТ.

— Да, но у большинства тех, кто пишет по-русски, имя и фамилия татарские. Все равно думают, что они татарские писатели. Хорошо, что Ольга Иванова появилась, я ее сразу в правление взял, фамилия говорящая. Правда, оказалось, что и ее мама — татарка.

Очень интересный феномен. Вот был великий Фазиль Искандер. Полуабхаз, полуперс, писал на русском. В основном об абхазах, о Кавказе… Относится ли он к русской литературе? Конечно! Называл он себя русским писателем абхазского происхождения. А Чингиз Айтматов? Он тоже писал на русском. К какой литературе он относится? Я, честно говоря, не могу ответить на этот вопрос.

«С людьми, пропагандирующими всякие антиказанские теории, не стану ни дружить, ни работать»

— По слухам, сейчас есть такая установка, чтобы и премию имени Тукая получали не только деятели культуры с татарскими именами и фамилиями. В прошлом году удачно подвернулся Денис Осокин, выпустивший книгу практически со всеми своими произведениями.

— Осокину дали не из-за того, что он русский или горный мариец. Когда его обсуждали на комиссии по присуждению премии, и Фарид Бикчантаев, и Ильдар Ягафаров его поддержали, они любят такую литературу. Вы читали Дениса Осокина? Это же, мягко говоря… такая литература не для всех. Такие даже не рассказы, а заговоры. Поэзия в прозе.

— На съезде жаловался Николай Сорокин, что в союзе писателей РТ всего два чувашских автора, а раньше была даже целая секция.

— Да, помню, там был председателем Василий Юдин, сейчас нет такой секции, потому что чувашских писателей всего двое.

«Они рассуждают: ну что могут татары написать?»

— Недавно было озвучено наличие планов присоединения к «Татмедиа» Татарского книжного издательства, многие восприняли эту идею в штыки. Другая сторона говорит, что в «Таткнигоиздате» за бюджетные деньги издают одних и тех же авторов, которые получают хорошие гонорары за невостребованные аудиторией книги. Как вы считаете, нужна такая реформа?

— Я не считаю реформой то, что издательство будет подчиняться «Татмедиа», еще ни одна структура не расцвела после присоединения к кому-то. Да, в работе «Татмедиа» есть подвижки, возросли тиражи того же «Казан утлары». Без поддержки агентства этого трудно достичь. Но и сам Рустам Галиуллин мастерски работает с распространением, сейчас из произведений, которые были прежде напечатаны в журнале, издают карманную книгу по бросовой цене, я слышал, что спекулянты ее выкупают и продают уже подороже.

Битва за субсидии: Таткнигоиздат не хочет вливаться в «Татмедиа»

Естественно, реформа нужна, возможно, им не понравится сказанное мною, я считаю, что у «Таткнигоиздата» слишком раздутый штат. Много людей, не относящихся к книге. Я же 40 лет в этом соку варюсь, знаю, как все происходит. Сам не жалуюсь, они сразу же после издания моей книги провели презентацию в новом литературном кафе, которое теперь по тому же адресу Декабристов, 2 (здание «Татмедиа» — прим. ред.). Со мной все ясно, а как быть тому, кто не является депутатом? Я говорю о презентациях, популяризации книги.

И потом, книга дороговата. Моя, например, 770 рублей стоит (сборник рассказов и публицистики «Сунар» («Охота»), даже многие московские книги столько не стоят, тем более мы не привыкли к таким суммам. Богатые татары не читают, им книга даже бесплатно не нужна, а для того, кто читает, это дорого. Вот пенсионер, получающий пенсию 12 тысяч рублей, что ему важнее — продукты, лекарства или книга?

— Еще одна проблема — переводы. Слышали такую историю. Когда Буинский театр выступал со спектаклем «Папоротник» по вашим «Мишарским рассказам» в Москве на «Золотой маске» в программе «Маска плюс», то на обсуждении столичные зрители спрашивали: а что это за автор такой интересный, Ркаил Зайдулла, почему мы его не знаем?

— Я же поднял вопрос о необходимости создания центра художественного перевода, Рустам Нургалиевич дал согласие. Здесь приоритет — перевод на русский, ведь через русский язык можно выйти на другие народы. В советские годы переводом занимались такие маститые писатели, как Анна Ахматова, Леонид Мартынов, Семен Липкин, Рувим Моран и другие. Было время, что их произведения находились под негласным запретом, так чем-то же надо заниматься, кушать хочется. Но имелся и неподдельный интерес. Рассказывают, что к Ахматовой пришли и предложили перевести Тукая, она была больна, думали, что откажется. Однако она быстро согласилась и сказала: «Своего обязательно переведу». Впоследствии Анна Андреевна перевела 11 стихотворений классика татарской поэзии… Да, были те, кто от души делал переводы, но для большинства это являлось все равно ремеслом. Но, как бы там ни было, это способствовало популяризации татарских писателей! Только вот кого переводили? В основном Тукая и Джалиля! Еще Абсалямов был очень популярен в советское время.

У главного редактора газеты «Литературная Россия» Вячеслава Огрызко недавно вышла книга статей о деятелях национальных литератур, начинается она со статьи о Джалиле. Вы же помните, что во времена СССР было такое: выдвигали одного представителя от каждого народа — от Дагестана Гамзатов, от Башкирии Мустай Карим, у нас неизменным являлся Джалиль. Раньше хоть эти имена знали, люди думали: раз есть такая величина, значит, у этого народа существуют, наверное, и другие писатели, а сейчас вообще никого не продвигают. Когда я работал в СП РТ, мы печатали в московских журналах наших авторов. Немного доплачивали сами, но москвичи выбирали, отправишь им 100 произведений, может, 5, 10 из них понравится. В «Октябре» выходили, в «Дружбе народов», «Литературной газете», я думаю, что такую практику тоже надо продолжить. Конечно, количество читателей не будет таким, как во времена Советского Союза, но все же люди узнают о нас, о татарской литературе.

У нас с Турцией хорошие отношения, там есть союз евразийских писателей, Якуб Омароглы — его руководитель, я с ним лично знаком, там издавалась моя книга прозы. Есть у нас член союза писателей РТ Фатых Кутлу, он напрямую с татарского переводит на турецкий, десяток книг уже выпустил, сейчас занят «Антологией современного татарского рассказа», туда вошли произведения 30 писателей, увидевшие свет в течение последних лет.

«...Кого переводили? В основном Тукая и Джалиля! Еще Абсалямов был очень популярен в советское время»«…Кого переводили? В основном Тукая и Джалиля! Еще Абсалямов был очень популярен в советское время»Фото: «БИЗНЕС Online»

— Получается, что на турецком издается больше татарских писателей, чем на русском?

— Ну как больше, и на русском издают кое-что, есть те, кто за свои деньги нанимает переводчика и выпускает, но ведь не в Москве издается, а у нас…

— Московские литературные агенты особо и не ищут национальных самородков?

— Что уж греха таить, какое-то пренебрежение есть, они рассуждают: ну что могут татары написать? И не только татары, вообще любые другие народы. Там все от личных связей зависит. В Турции с этим полегче. Например, по моей просьбе опубликовали роман Розы Туфитуловой «Гөлсем», он у нас позже увидел свет с названием «Язмыш җиле». Ведь тут включают в план, согласовывают, а там проще — выпускают тиражом в тысячу экземпляров; если продается, то еще выпускают. В романе «Гөлсем» рассказывается о женщине, дочери чистопольского ишана Закира Камали Гульсум Камаловой-Ачуриной, она выходит замуж за фабриканта Акчурина. Очень интересная личность, она в свое время в Тукая влюблялась, в нее саму был влюблен великий казахский поэт Магжан Жумабаев, у него есть целый цикл стихов, посвященных Гульсум. Во время Балканской войны она едет в Стамбул, в госпиталь, сестрой милосердия, выступает в Стамбульском университете, призывает женщин сдавать свои ювелирные украшения, чтобы эти деньги отдать на поддержку турецкой армии. Туркам сюжет понравился.

Сейчас я хочу, чтобы опубликовали Тауфика Айди о его поездках в Турцию, Гагаузию. Удивительно, но сегодня в Турции есть литераторы, которые напрямую с татарского на турецкий переводят, хотя и здесь они есть — Кутлу, Асия Рахимова, еще пара человек. Но у нас сложно с переводом, сразу начинают говорить о деньгах, в Турции такого нет почему-то. То ли у них специальные гранты есть для пропаганды культур тюркских народов. Жаль, что у нас с «Тюрксой» (международная организация тюркской культуры — прим. ред.) связи оборвались, какой-то негласный запрет существует…

— Считается, что «Тюрксой» — это инструмент влияния Турции.

— Этот вечный жупел пантюркизма, до революции еще так было. Если бы восстановить связи, было бы неплохо, они часто мероприятия проводят по всему тюркскому миру.

Конечно, мы сотрудничаем и с другими странами, например, в Казахстане мою книгу переводят. Тут могут сказать, дескать, вот пользуешься своим положением и издаешь, но это сотрудничество началось еще до депутатства. С азербайджанцами хорошие связи, там выходили произведения Разиля Валеева, Роберта Миннуллина, сейчас прозу Рустама Галиуллина выпустили. Я лично знаком и с киргизскими, и с узбекскими писателями.

Вот у нас в больших странах есть полномочные представительства Татарстана. Я не пойму, чем они занимаются там? Есть представительство даже во Франции, возможно, занимаются экономическими вопросами, а ведь должны в том числе и нашу культуру продвигать!

«Я много выступал, начал печататься с 8 лет, с большими писателями стал общаться в 14-15 лет — с Хасаном Туфаном, с Сибгатом Хакимом, будучи студентом выходил на трибуну в союзе писателей РТ, был публицистом. А тут выступил один раз в Госсовете, и все услышали»«Я много выступал, начал печататься с 8 лет, с большими писателями стал общаться в 14–15 лет — с Хасаном Туфаном, Сибгатом Хакимом. Будучи студентом, выходил на трибуну в союзе писателей РТ, был публицистом. А тут выступил один раз в Госсовете — и все услышали»Фото: Андрей Титов

«Я спросил его: «А почему ты меня не вербовал?»

— Как вы себя чувствуете в Госсовете РТ, есть там с кем пообщаться писателю?

— Сначала некомфортно было, но, оказывается, есть люди, с кем можно поговорить. Очень искренним человеком оказался Айрат Зарипов, нынешний председатель нашего комитета по культуре и национальным вопросам. Есть и предприниматели, например Марсель Мингалимов из Челнов, он татарское отделение пединститута окончил в свое время, возглавляет сейчас крупную строительную фирму. Вот с ним можно легко разговаривать, тем более гуманитарий по образованию. Выдающийся актер Камаловского театра Рамиль Тухватуллин… Вот и там нашел своих единомышленников.

— Какой вы видите свою миссию в татарстанском парламенте?

— Туфан Миннуллин на этот вопрос отвечал, что одно дело, когда я выступаю с речью о проблемах национальной культуры с трибуны союза писателей, другое — Госсовета, она моментально расходится.

Я много выступал, начал печататься с 8 лет, с большими писателями стал общаться в 14–15 лет — с Хасаном Туфаном, Сибгатом Хакимом. Будучи студентом, выходил на трибуну в союзе писателей РТ, был публицистом. А тут выступил один раз в Госсовете —  и все услышали.

Мне еще вот что не нравилось. В 90-е годы по телевизору выступали некоторые писатели, говорили, что сейчас авторитет литератора упал, а в Советском Союзе можно было на гонорар от одной книги два года жить. Я все время думал: что вы там мелете?! Допустим, молодой парень, влюбленный в литературу, смотрит на вас, а тут такое болтают, он и делает выводы: оказывается, в этой профессии нечего делать. Таких было много — талантливые ребята, спрашиваешь: «А куда идешь учиться?» А они: «В медицинский, юридический, финансово-экономический». Да, есть те, кто, выйдя на пенсию, возвращается в литературу, но там уже песок сыпется. Мой поход в депутаты имеет и такую цель — чтобы мой пример вдохновил других стать писателями!

«Не можем забыть участие в злачной программе, где вы снимались топлес!»

— Вы единственный депутат Госсовета РТ, который проголосовал против президентских поправок к Конституции РФ, таких народных избранников и по стране оказалось немного…

— Да, мало, была депутат из Якутии Ил Тумен, которая не только выступила против этих поправок, но и в знак протеста сложила свои депутатские полномочии. Многие говорили (у нас уж такой народ), что мне сверху велели голосовать против. Ну кто может мне приказать? Я же не совсем надежный для власти человек. Мне один высокопоставленный человек так и сказал однажды: «Ты, конечно, неудобный человек для власти». На что я ответил: «Зато адекватный».

В юности был такой случай: многих моих друзей в военкомате или в специальной комнате оперного театра сотрудник КГБ пытался завербовать, некоторые отмазывались, говорили, что недостойны такого доверия, а некоторые, может, и пошли на сделку, не знаю. Там работал Ровель Кашапов, сейчас он директор музея ФСБ, был моим автором в журнале «Идель», мы подружились, я спросил его: «А почему ты меня не вербовал?» Он говорит: «Так ведь ты на следующий день вышел бы и кричал на каждом углу: „Я завербованный агент КГБ!“ Особенно, если бы выпил».

В нашей фракции, кстати, были и воздержавшиеся на том голосовании по поправкам. А я хоть и состою во фракции, но не член партии «Единая Россия», на меня, думаю, партийная дисциплина не распространяется. И потом, я же все-таки поэт! А что с поэта взять?!

— Вам за эти полтора года было стыдно за Госсовет Татарстана? Например, когда проголосовали за детского омбудсмена Ирину Волынец, активно выступавшую одно время против обязательного преподавания татарского в школе, хотя это соответствует Конституции РТ, где сказано о двух госязыках в республике? Ведь фактически продавили на госдолжность человека, который отрицает базовые вещи для республики… Вы же голосовали против ее кандидатуры?

— Конечно, я даже выступил там… А насчет стыда, ну а что стыдиться, мне же все было известно заранее, знал, куда иду.

Я не вижу в романе «Зулейха открывает глаза» глумления над татарским народом, просто у разных людей своя трактовка«Я не вижу в романе «Зулейха открывает глаза» глумления над татарским народом, просто у разных людей своя трактовка»Фото: «БИЗНЕС Online»

«Гузель прочитала, но моя трактовка ее не устроила»

— Давайте еще о литературе. Есть такие авторы, которым не сильно нужны разные союзы писателей, чтобы стать успешными. Существует такой феномен, как Зифа Кадырова, как вы к ней относитесь?

— Первое ее произведение, роман «Язмыш сынавы», для Челнинского татарского театра я инсценировал, был аншлаг, Зифа тоже пришла. Принесла бэлеш, сидит и плачет, говорит мне: «Откуда ты там такие слова нашел?» Но в драме главное — сюжет. Зритель шел на Зифу. Потом директор театра сказал, что этот спектакль столько денег принес, что они на них четыре других поставили. В чем ее секрет? Он простой — героиня-женщина, которой тяжело, пьет муж или погибает трагически, становится вдовой, но преодолевает трудности, остается человеком, находит новую любовь, в конце к ней приходит счастье. Хеппи-энд. Это народу нравится, особенно женщинам.

«Мне нужно время, чтобы все обдумать»: краевед из Самары обвинил Гузель Яхину в плагиате

— Если все так просто, то почему другие писатели не могут повторить ее успех?

— Ну у нас есть еще Набира Гиматдинова, но она поэтична, не так проста. Вообще, сюжет Золушки есть во всей мировой литературе. Не могу сказать, что татары просто сентиментальные, нет, книги Зифы переводят на русский язык — также спрос есть. Я как-то рекомендовал ей вступить в союз писателей, не знаю, возможно, ее туда не приняли, а может, она и сама не захотела.

Я и Гузель Яхину поддержал, за что меня ругали некоторые наши национальные деятели, к тому же еще и депутатом стал, что добавило критики от них. Я не вижу в романе «Зулейха открывает глаза» глумления над татарским народом, просто у разных людей своя трактовка. Я сделал инсценировку данного произведения, Гузель прочитала, она ведь читает по-татарски, но моя трактовка ее не устроила, сказала, что это уже не ее роман. Она считает, что энкавэдэшник Иван Игнатов влюбился в Зулейху, раз полез в воду ее спасать. Так ведь и палач может спасать свою жертву до того, как убить! А в моей инсценировке, дескать, вертухай воспользовался своим служебным положением. Да, может, Гузель и хотела показать чистую любовь, но в литературе случается такое, что автор одно хотел сказать, а был понят совершенно иначе. У меня получилось, что Зулейха вынужденно сошлась с Игнатовым, для того чтобы выжить, вырастить ребенка…

— Значит, Яхина не дала добро на такую постановку, а у вас уже была договоренность с каким-то театром?

— Да, была, конечно, я бы мог, чтобы не пропадала работа, смягчить чуть-чуть, но театр отказался от этого проекта.

— А какой театр?

— Не скажу.

У Гузель Яхиной уже третья книга вышла, и ее принялись ругать, даже не читая. Уверен, что и многие критики романа «Зулейха открывает глаза» его даже в руки не брали. Тут и другие моменты есть. Говорят, что татары завистливые, но я считаю, что не только татары, у всех национальностей можно обнаружить эти пороки.

— Президент Минниханов сказал вам, что татарские писатели ленивые, а рецепта, как их встряхнуть, не дал?

— Президент дал один рецепт, но это не для печати, хотя, может, им и воспользуюсь.

Зайдуллин Ркаил Рафаилович (Ркаил Зайдулла)

Депутат Государственного Совета РТ VI созыва, завлит НГТДТ им. Миннуллина, председатель союза писателей РТ.

Родился 23 января 1962 года в деревне Чичканы Республики Чувашия, окончил Казанский государственный университет им. Ульянова- Ленина (1985).

1984–1985 — учитель начальной военной подготовки в селе Старый Татарский Адам Аксубаевского района ТАССР.

1985–1987 — корреспондент газеты «Яшь ленинчы».

1987–1989 — корреспондент газеты «Татарстан яшьләре».

1989–2009 — главный редактор журнала «Идел».

С 2009 года — литературный консультант союза писателей Республики Татарстан.

С марта по июль 2017-го — главный редактор журнала «Гаилә һәм мәктәп».

С 2017 года — заведующий литературной частью Нижнекамского государственного татарского драматического театра им. Миннуллина.

С сентября 2019-го — депутат Государственного совета РТ VI созыва.

С марта 2021 года — председатель союза писателей РТ.

Заслуженный деятель искусств РТ (2009).

Член союза писателей Республики Татарстан, лауреат премии Джалиля (1990), государственной премии Тукая (2010).

Айрат Нигматуллин, Альфред Мухаметрахимов

Әңгәмә

Ркаил Зәйдулла:
«БЕР АЛЛАДА ЫШАНЫЧ»
(Рәмис Аймәтнең Ркаил Зәйдулла белән 1991 елда үткәргән әңгәмәсе)
– Ркаил әфәнде, студентлар арасында сезнең хакта әле дә бик күп кызыклы, мәзәк хәлләр сөйлиләр. Сер булмаса, әйдәгез, шул елларга, хәтердә генә булса да, кабат әйләнеп кайтыйк әле. Сезне озак йокларга яраткан, диләр. Әллә сезнең өчен лекцияләргә йөрү мәҗбүри түгел идеме?
– Университетны тәмамлаганнан соң вакытның шулай тиз узуына хәйран калам. Әле яңа гына имтиханнар биреп йөри идек сыман, югыйсә. Инде укып чыкканга да сигез ел булып килә икән… Студентлар арасында әле һаман да минем исемнең онытылып бетмәве, бер караганда, күңелле хәл, әлбәттә. Ләкин нәрсә сөйлиләр бит… Гадәттә, андый сүзләрдә арттыру, күпертү дә күп була. Озак йоклауга килгәндә, мин бик соң ятам. Шуңа күрә уянуым да соңрак… Төшкә кадәр укыганда еш кына дәресләргә барып булмый иде.
Уянып китәсең дә сәгатькә карыйсың инде икенче лекция башланган. Ә инде өченче лекция өчен генә университетка кадәр барып торуның мәгънәсе дә калмый сыман. Ләкин, безнең группада иң күп дәрес калдыручы Ләис Зөлкарнәй иде. Мин икенче урынга калыр өчен бер-ике лекцияне артыграк тыңларга тырыша идем. Беренче урындагыга катырак эләгә бит. Бер рәхәтнең бер газабы дигәндәй, безне даими рәвештә әле кафедра мөдирләре Диләрә ханым Тумашева, Азат абый Әхмәдуллин, әле деканатка чакырып битәрләп, үгетләп торалар иде. Ничек кумаганнар? Дәресләрне калдырсак та, имтиханнарны вакытында тапшырып бардык, артта «койрык» беркайчан да булмады. Педагогикадан имтихан бирүем әле дә истә. Мин, әлбәттә, аннан бер генә лекциягә дә йөрмәгән, дәресләрне дә укымаган идем. «Физик тәрбия» дигән сорау эләкте. Мин инде җавапны Борынгы Грециядән, Пифагорның олимпия чемпионы булуын да онытмыйча, башлап киттем. Укытучының чыдамлыгы мин урта гасырларга килеп җиткәч төкәнде, көчкә туктатып «дүртле» куеп чыгарды. Билгеле, төгәл фәннәрдә болай үзеңнең «эрудикцияңне» күрсәтеп булмый, башка шартларда мин дә, бәлки, иртәрәк ятып, иртәрәк торган булыр идем.
– Ялгышмасам, сез дипломны укып чыгу белән үк ала алмагансыз. Күрәсең, бу студент шагыйрьләргә хас сыйфаттыр.
– Әйе, мин дипломны укып чыкканнан соң бер ел үткәч кенә якладым. Искә төшерер өчен күңелле вакыйга түгел, шулай да мин беркемне дә гаепләргә теләмим. Киресенчә, укытучылар миңа төрлечә ярдәм итәргә тырыштылар. Мин ул вакытта бик четерекле хәлгә тарган идем. Шуннан соң, укуны тәмамлаганчы ук, май аенда булса кирәк, «Татарстан яшьләре»нә эшкә киттем. Күңелсезлекләр анда да бетмәде. Кемдер өстәл тартмасыннан алып комсомол билетын Мәскәүгә, ВЛКСМ Үзәк Комитетына җибәргән. Билет белән, әлбәттә, имзасыз хат та юллаганнар. Имеш, мин тулай торакта дискотека барганда салган баштан комсомол билетын атып бәргәнмен, комсомолның миңа бернигә дә кирәге юк, дип кычкырганмын. Бу бит әле сиксән дүртенче елда… Мәскәүдән махсус Үзәк Комитет инструкторы килеп, мине зур тавыш-гауга белән комсомолдан чыгардылар. Декабрь аенда мин Казаннан куылып сөргенгә – Аксубай районына мәктәпкә китеп бардым. Анда өлкән классларга башлангыч хәрби белем укыттым. Атнага сигез генә сәгать иде ул, укырга, язарга вакыт күп булды.
– Ә соңыннан сезне комсомолның Муса Җәлил исемеңдәге премиясе белән бүләкләделәр…
– Тормыш парадокслардан тора. Икенче елны диплом яклаганнан соң, мин «Яшь ленинчы» газетасына кайтып урнаштым. Билгеле, тамгалы кеше буларак, бик авырлык белән алдылар. Ә бераз вакыт үткәч, күрәм – ниндидер бәйрәм уңаеннан мине комсомол өлкә комитетының мактау грамотасы белән бүләклиләр. Бер кул нәрсә эшләгәнне икенче кул белми торган оешма иде ул…
Ә Муса Җәлил премиясенә мине Язучылар идарәсе тәкъдим итте. Баштарак мин баш та тарткан идем. Әмма каләмдәшләр бу бүләкнең, комсомолныкы булуыннан бигрәк, Җәлил исемендәге икәнлеген искә төшерделәр. Бүләкләгәнгә елдан артык вакыт үтсә дә, аның медален дә, дипломын да барып алган юк әле. Хәзер инде, мөгаен, алар югалгандыр да… Мин – Муса Җәлил премиясенең соңгы лауреаты булырмын, ахрысы.
– Университетта хөрмәт иткән укытучыларыгыз булдымы?
– Мин – укытучы малае. Шуңа күрәме, укытучыларга хөрмәт белән карыйм. Татар бүлегеңдә укытучыларга исә ихтирамым аерата зур. Без укыганда татар теленә, әдәбиятына нинди мөнәсәбәт булганлыгын үзең дә беләсеңдер. Шул шартларда алар студентларда телгә, әдәбиятка, тарихка, мәдәнияткә мәхәббәт уятырга тырыштылар. Бу бүлектән күпме шагыйрьләр, язучылар, тел, әдәбият галимнәре чыкты. Мәктәпләргә киткән йөзләрчә укытучыны искә төшерик. Әлбәттә, укыган вакытта барлык укытучылар белән дә алар ал да гөл булмагандыр. Табигый хәл… Мин хәзер дә күп кеше белән үзара аңлаша алмыйм һәм моңа төп гаепне үземнән эзлим.
– Эчкечелек шагыйрьләр тормышының аерылгысыз сыйфаты, диләр. Бу чыннан да шулаймы?
– Язучылар һәм эчкечелек темасына күптән түгел бер инглиз галиме махсус хезмәт язып бастырган. Кембридж университетында укытканда аңарга бер студент сорау бирә: «Нигә без өйрәнә торган Америка язучыларының барысы да алкашлар?» Менә шуннан соң әлеге галимдә шушы хезмәтне язу теләге туа. Ул аны Фолкнер, Хемингуэй, Юдәнин О’ Нил һәм башкаларның тормышыш өйрәнеп яза. – Галим, әдәбият тирәсендә йөрүче әтрәк-әләмнәрнең «шагыйрь, язучы илһам өчен эчәргә тиеш», – дигән сафсатаны канун итеп, һәрдаим кабатлавына игътибар итә. Шуңа ышанып яшь язучылар да «заправка» алырга күнегеп китәләр. Эчкечелек – чир. Аннан котылу өчен, кайчагында, көчле ихтыяр көче дә ярдәм итми.
Алда саналган язучылардан Юдәнин О’Нил гына кискен рәвештә эчүен ташлый. Галим аның эчкән вакытта һәм эчүен ташлаганнан соң язган әсәрләрен тикшерә. Билгеле, чирдән котылганнан соң язучы күбрәк тә, сыйфатлырак та иҗат иткән.
Шагыйрьләр кыланырга яратучан. Җәмәгатьчелектә эчеп күренүе үз-үзен раслау, ниндидер шартлылыкка протест булуы да мөмкин. Ләкин бу зарарлы мода вакыт үтү белән югалыр. Заманалар икенче – үз-үзеңне раслар өчен изге юллар, иманлы юллар ачылды.
Мин үзем аракыга битараф түгел. Ләкин (бәлки, шуңа күрә дияргә кирәктер), эчкечелекнең әдәбиятка никадәр зыян китергәнен яхшы беләм. Шулай да, бу әле шагыйрьләр бөтенләй үк тәкъва булырга тиеш дигән сүз түгел.
– «Идел» журналы соңгы вакытта эротика белән артык мавыкмыймы?
– Журналның баштагы саннарын тикшергәндә үк бу сүз кузгатылган иде инде. Икенче санда без Киев рәссамы Рафаэль Баһаветдиновның бер рәсемен чыгарган идек. Анда чатыр эчендәге ялангач хатын сурәтләнгән, ә чатырдан ак бүре чыгып килә. Рәссам әсәрен борынгы татар фольклорына нигезләнеп иҗат иткән. Рәсемне ошатмыйча безгә шактый хатлар килде. Журналны тикшергәндә шагыйрә Гөлшат Зәйнәшева да аңа бәйләнде. «Безнең татар хатын-кызлары чишенеп йокларга да ятмаганнар» – диде ул. Шул чакта арттагы рәтләрдә утыручы Батулла: «Ә кайдан чыккан соң алайса җиде миллион татар?» – дип әйтеп куйды. Яшьләр журналына ялган тәкъвәлекнең кирәге юктыр дип уйлыйм. Ләкин, сәнгать әсәре бер нәрсә, ә порнографиягә авышып барган эротика бөтенләй башка. Чаманы югалтырга ярамый. Былтыргы 5 нче санда чама шактый ук югалган иде. Редакциягә күпләп хатлар, кешеләр килә башлагач кына ялгышыбызны аңладык. Минем үземнең бу нәрсәләргә исем китми, әмма андый сурәтләрне бик авыр кабул итүчеләр бар. Халыкның, борынгыдан килгән гореф-гадәтләре белән, һичшиксез, исәпләшергә кирәк. Без тырышып-тырышып кайтарырга теләгән Ислам дине, шәригать кануннары да бар бит әле.
– Матбугат битләрендә язучыларның үзара мөнәсәбәт ачыклаулары ешаеп китте. Бүгенге әдәбият дөньясы егерменче елларны хәтерләтә кебек…
– Әдәбият бәхәссез яши алмый. Тик бәхәс әдәбият турында, аерым әсәрләр хакында барырга тиеш. Кызганычка каршы, соңгы вакытта бу хакыйкать онытылды. Хәбәрдарлыкны кем ничек аңлый… Язучылар газеталарда кызып-кызып үзара мөнәсәбәтләрен ачыклый башладылар. Аянычы шул – бу якага яка килү безнең өлкән, мөхтәрәм язучылардан башланды. Әлеге хәл андый шәхси ыгы-зыгыларга катнашмаган язучыларны гына түгел, укучыларны да борчый. Алар үзләренең борчылуларын очрашуларда да, хатлар аша да белдерәләр. Язучының халык аңында үз урыны бар, мондый гаугалар ул дәрәҗәгә зур хилафлык китерә. Үзара мөнәсәбәтләрне язучылар бинасында, җыелышларда да ачыклап була ич, эчке киемне йөз меңнәрчә укучылар алдында Нурихан Фәттахка да, башкага да чыгарып селкү килешми. Дөрес, язучының тормышы иҗаты белән бик нык бәйләнгән. Тик шулай да, аларны бөтенләй үк тәнгәлләштерергә ярамыйдыр. Син менә хәзерге әдәби мохитны егерменче еллар белән чагыштырасың. Бишенче елларда да язучылар бер-берсе белән бик тәкәллефле булмаганнар. Ләкин аннан соң Октябрь фетнәсе килгән, егерменче еллардан соң – 1937 ел. Язучыларның җәмгыятьтәге үз-үзен тотышы лакмус кәгазе кебек ул. Алар матбугатта бер-берсенә шулай тупас мөрәҗәгать итә башлый икән, димәк, җәмгыятьтә дә әхлакның кимәне шактый ук төшкән дигән сүз.
Моңарчы – иҗат ителгән әсәрләрне без яңача, яңа күз белән бәяләргә тиешбез, әмма шәхесләргә кагылганда бик сак булырга кирәк. Заманнан беркем дә азат була алмый. Без барыбыз да система корбаннары. Милләтне туры юлга нәфрәт түгел, мәхәббәт, иман гына алып чыга ала.
– Матбугатта сезнең әледән-әле публицистик язмаларыгыз да күренеп тора. Күптән түгел «Шәһри Казан» газетасында сезнең белән «Язучылар колхозы» дигән әңгәмә басылып чыккан иде. Ул язучылар арасында төрле фикерләр уяткандыр…
– Әңгәмәне дөньяга чыгарганчы мин Язучылар союзы идарәсендә иҗат берләшмәсенең структура турындагы карашларымны каләмдәшләремә белдердем. Ләкин, идарә даирәсе алдында кыймадылармы, бу белдерү уңаеннан уртага салып сөйләшү булмады. Әңгәмә дөнья күргәннән соң ике тапкыр идарәне җыйдылар, анда идарә әгъзалары гына түгел, башка мөхтәрәм язучылар да чакырылган иде. Хәтта аның соңгысын пленум дисәң дә ярыйдыр.
Без күптән түгел генә әле СССР Язучылар берлеге әгъзалары идек. Аның үзенә күрә ниндидер өстенлекләре, льготалары бар иде. Бүген СССР юк, аның Язучылар берлеге дә юк. Һәр республиканың үз берләшмәсе, ә Мәскәүдә алар берничәү. Татарстан Югары советы мөстәкыйльлек турындагы Декларациясен белдергәннән соң ук без дә РСФСР Язучылар берлегеннән чыгуыбыз турыңда игълан иткән идек. Хәзер без мөстәкыйль бер аерым оешма. Ләкин киләчәктә ул бердәм, монополист булып калмаска да мөмкин. Әңгәмәдә мин шул күзәтүләрем һәм күрәзәлегем белән уртаклашкан идем.
Тиздән Мәскәүдә БДБ (СНГ) Язучыларының съезды булачак. Мине дә анда делегат итеп сайладылар. Күпмедер нәрсә шунда ачыкланыр.
Ни генә булмасын, бу кырыс базар шартларында язучы япа-ялгыз калырга тиеш түгел. Хәзер әдәбият фондының да хәле начар, Язучылар союзы таралганчы ук аның таралып куюы да бар. Ә бит бу фонд мохтаҗ язучыларга ярдәм итү өчен XIX гасырда ук оешкан була.
Хәзер киләчәкне беркем дә төгәл генә күз алдына китерә алмый. Ышаныч бер Аллаһы тәгаләдә генә.
– Әгәр сез бүген Татарстан президенты булсагыз, нишләр идегез?
– Юньле илдә сәясәтчеләр сәясәт белән, язучылар әдәбият белән шөгыльләнә. Ләкин бездә башкача. Тукай да бит «мин саф шагыйрь генә түгел, дипломат та, фәлән дә…» – дип язып калдырган. Юкса, Тукайдан нинди дипломат инде… Ә сәяси сизгерлеге искиткеч булган аның. Бу, гомумән, шагыйрьләргә хас сыйфат. Без барыбыз да сәясәт белән кызыксынабыз, ә сәяси белемебез бик түбән дәрәҗәдә. Шулай да Татарстанның һәр гражданы үзен президент урынына куеп карарга тиеш. Бу Шәймиевнең холык-фигылен, республикада барган хәл-әһвәлләрне дә аңларга ярдәм итәр иде. Америкада һәр бала президент булырга хыяллана, ди бит.
Мин президент булсам? Мөгаен, тәвәкәлрәк эш итәр идем. Шәймиевта Горбачевка охшашлык бар: ул үзе үзәктән барырга тырыша, ләкин җаны уң якка тарта. Мин кичекмәстән милицияне, КГБны, прокуратураны Татарстан юрисдикциясенә күчерер идем. Милли гвардияне төзи башлар идем. Кулда үз-үзеңне сакларлык инструмент булмаган килеш, мөстәкыйльлек турында сөйләнү чүбек чәйнәү белән бер. Безнең җитәкчеләр бары тик экономик мөстәкыйльлек турында гына сөйләнергә яраталар. Аларны да аңлап була – җөмһүрияттә шовинистик төркемнәр бик көчле. Алар татар икмәген ашарга тели, әмма без аларны, ашагыз дип, урыс телендә кыстарга тиеш.
Сәясәт белән икътисад бер-берсенә бик нык баглы. Көчсез кешенең соңгы кисәк икмәген дә тартып алып китәләр. Өстәвенә, әле үзен типкәләп тә калдыралар.
Безнең милләткә Җаһар Дудаев кебек көчле лидерлар кирәк. Билгеле, без Чечнедән геополитик яктан да, тарихи традицияләр ягыннан да бик нык аерылабыз. Татар алар кебек үк кыю, гаярь халык түгел; коллык хисе, үзебезне урыстан ким санау тойгысы безгә нык сеңгән. Шагыйрь әйтмешли: «Котылдык без күптән коллыктан, тик котыла алырбызмы бер чак шул коллыктан калган холыктан.» Бу – Зиннур Насыйбуллан. Кызганыч, без коллыктан да һаман котыла алмыйбыз әле, ә холкыннан котылу күпмегә сузылыр?
Безнең көчне тойсалар Грачевлар, Штаниннар парламентта шул кадәр кылына алмаслар иде. Алар кемнәр? Татарстанга кайчан килгәннәр? Нигә алар татар милләтенең язмышын хәл итә? Татар бу турыда уйланмый.
– Сез оптимистмы, пессимистмы?
– Мөгаен, икесе дә түгелдер. Оптимист ул киләчәктә коммунизм буласына ышана, ә пессимист бүгенге көнгә дә ышанмый.
– Сез кайсы йолдызлык астында туган? Йолдызнамә сезгә быел нәрсәләр вәгъдә итә?
– Мин Сукояр йолдызлыгы астында Юлбарыс елында туганмын. Йолдызнамә миңа быел бик күп акча туздырачагымны вәгъдә итә. Тик бу «бәхетне» 1992 елда һәркемгә дә вәгъдә итеп була. 1988 елда без Ләис Зөлкарнәй белән Польшада булган идек. Анда ул чакта нәкъ бездәге кебек икътисади кризис иде. Шунда Ләис бер поляктан: «Сездә миллионерлар күпме?» – дип сорап куйды. Монда аларның икедән берсе миллионер инде, – дип көлдем мин һәм кабарып торган кесәбезгә ымладым. – Үзе¬без дә миллионер була яздык ич». Инфляция болай дәвам итсә, без дә тиздән миллионерлар булачакбыз, акчаны да меңәрләп кенә туздырачакбыз.
– Чын сөюгә ышанасызмы?
– Чын сөю булмаса, аның турында гаҗәп поэмалар иҗат ителмәс иде. Тик ярата белү ул – сәләт. Алла аны бар кешегә дә тигез бүлмәгән.
– Хатын-кызларда нинди сыйфатларны хөрмәт итәсез?
– Мөлаемлек, ихласлылык.
– Хәтерегез әйбәтме?
– Күз хәтере әйбәт. Кайчандыр күргән кешене йөзеннән танып алам, ләкин исемен искә төшерә алмыйм.
– Сез еш елмаясызмы? Күп елмайган кешенең гомере озын була, имеш…
– Юк. Мин елмаюга караганда көлүне артыграк күрәм. Ничәдер минут көлү кешегә шактый калория бирә икән. Өстәвенә, кешелек үткәннәре белән көлә-көлә хушлаша диләр бит.
– Холкыгызның кайсы якларын ошатмыйсыз?
– Мин тиз кызып китәм, тиз суынам. Кайчагында башкаларның хәтереп сакламыйга, тормышта маңгайга бәреп дорфарак сүз әйтеп ташлый торган гадәтләрем бар. Соңыннан үкендерә, ләкин, әйткән сүз – аткан ук.
– Сез көнчелме?
– Андый вак хис миндә юк. Үз сәләтенә ышанган кеше көнчел була алмый. Мин бераз мактанчык. Ул исә көнчел булмаска ярдәм итә. Ә инде зур, асыл затлардан яратып көнләшү, күпмедер аларның матур сыйфатларын үзләштерергә тырышу көнчелеккә кермидер дип уйлыйм.
– «Мәгърифәт» үз кыйбласын таптымы? Аның киләчәген ничек күзаллыйсыз?
– Безнең кыйблабыз бер. Татар матбугаты милләтнең үзаңын бергәләп күтәрергә тиеш. «Мәгърифәт»нең дә шушы олы, изге хезмәттә үз өлеше бар. Казанда йөз меңләп студент укый. Аларның байтагы татар яшьләре. Газета – шуларның күңелендәге милли очкынын дөрләтеп җибәрүче бер олуг көч. Студентлар сәяси-мәдәни тормышта бик акрын, сүлпән катнашалар бит. «Мәгърифәт» студентларның яраткан, популяр газетасы булып әвереләсенә иманым камил.
Шагыйрь белән Рәмис АЙМӘТ сөйләште
«Мәгьрифәт», 1991 ел, март, №4.

Әңгәмә

Ркаил Зәйдулла: Башкаларга ошамый дип, үз халкымнан йөз чөереп, аларча яза алмыйм

Татарстанның халык язучысы һәм депутат Ркаил Зәйдулла “Татар-информ” соравы буенча бүгенге татар әдәбиятының сыйфаты турында уйлана һәм үсеш юлларын күзаллый

1 Декабрь 2019

Салават Камалетдинов
Зәйдулла Ркаил

Рус драматургы Юлия Тупикина социаль челтәрдәге фикер алышулар вакытында “Заманча татар телле татар әдәбияты бик зәгыйфь үсенте хәлендә” дип белдерде. Ул бу сүзләрне Сөмбел Гаффарованың “яңа татар сәхнә телендә” язылган пьесасы буенча куелган “Парковка” спектаклен яклап контекстта әйтте. Заманча татар телле татар әдәбиятына бәя бирергә алынган Тупикина хаклымы? Бүгенге татар әдәбияты зәгыйфьме һәм, әгәр бу шулай икән, ни өчен?

Без бу сорауны Татарстанның халык язучысы һәм депутат Ркаил Зәйдуллага бирдек.

“Беркем бернәрсә укымый һәм начар дип сүгә. Миндә бер гарьлек хисе дә уяна башлады. Мәсәлән, “Соңгы вакытта эстон әдәбияте начар”, дип әйтә алабызмы? Элек аларның шәп язучылары Арнольд Ару бар иде. Аны укырга мөмкинлек бар – тәрҗемә итәләр иде. Латыш әдәбиятыннан Марис Чаклайсны белә идек. Хәзер совет вакытындагыча системалы тәрҗемә юк. Шуңа күрә безгә аларның әдәбияты начар гына да түгел, бөтенләй беткән шикелле тоела. Монда да шул ук хәл – укымаган килеш бәя бирелә.

Әле бит рус язучысы гына түгел, үз татарларыбыз да бернәрсә укымаган килеш “Безнең әдәбият бармы әле? Анда укырлык нәрсә бармы әле?” ди. Бер газета-журнал алдырмый, китап укымый, ә нәрсәдер хөкем итеп сөйләп йөри.

Гел алтын күкәй генә салмыйлар, әмма әдәбият начар түгел

Мин күп укыйм, хәзерге әдәбият белән кызыксынып барам, татар әдәбияты начар димәс идем.

Бездә традицион поэзия һәрвакыт бик югары кимәлдә булды ул. Европа үрнәгендәге яңа заман прозасы бик соң – XIX гасыр ахырында гына барлыкка килгән. Шуңа күрә Заһир Бигиевнең романнары безгә Төркия аша килеп җиткән француз романнарына охшаш: “Зур гөнаһлар” романы да, “Гүзәл кыз Хәдичә”дә шул кысаларда язылган. Исхакыйлар, Галимҗан Ибраһимовлар да европалашкан. Совет заманы прозасында югары сәнгать әсәрләре аз бит анда. Күбрәк идеологик, марксистик идеология белән сугарылган романнар иде.

Бүгенге әдәбиятка килсәк, Зөлфәт Хәкимнәр иҗат иткән әдәбиятне ничек начар дип әйтеп була?!

Әлбәттә, беркайчан да шедеврлар гына чыкмый инде ул. Гел алтын күкәй генә салмыйлар. Әмма зур бәя бирерлек әсәрләребез чыгып тора. “Казан утлары”нда Ләис Зөлкәрнәйнең шигьри романы чыкты, Роза Туфитуллованың Гөлсем Камаловага багышланган романы басылды. Анда ХХ гасыр башы, утызынчы еллар күңелне тетрәндерерлек итеп сурәтләнгән.

Туксанынчы еллардагы күтәрелеш вакытында килеп чыккан буын бар бит әле безнең. Мин инде Рүзәл Мөхәммәтшин, Рөстәм Галиуллин, Ленар Шәех, Рифат Сәлахләрне әйтмим дә, кызлар поэзиясен генә алып кара. Мәсәлән Лилия Гыйбадуллина бар. Без аның яшендә алай яза алдыкмы икән?! Андый сурәтле тирәнтен фикерләүгә без ул вакытта җитмәгәнбез дә кебек тоела.

Кыскасы, тәнкыйтьләү өчен башта укырга кирәк!

Русларның ике яраткан сүзе бар: кем гаепле һәм нәрсә эшләргә?

Шунысы бар: без гомер-гомергә рус әдәбияте белән ярышабыз. Көчебез булса да, булмаса да, үзебезне рус белән чагыштырдык. Электән шулай иде, хәзер дә шулай. Шуңа күрә үзебезнең әдәбиятка ниндидер скептик караш барлыкка килгән.

Беренчедән, син аларның халык санын кара да, безнең санны кара! Ә бит язучы саны халык санына карата тәңгәл була.

Икенчедән, рус белән чагыштыр өчен башта аларныкы кебек дәүләтең булу кирәк.

Әле бит алар һаман зарлана, күптән түгел генә Россия Президенты каршында рус теле буенча комитет утырышы булды. Анда Владимир Путин да чыгыш ясады. Жәлләп куйдым: бөтен яктан һөҗүм итәләр икән рус теленә. Үзебезнең тел өчен шатланып, урыс теле өчен көенеп утырырга туры килде. Әйтәләр бит инде өскә карап зикер ит, аска карап фикер ит! Менә шул нәрсәне дә онытмаска кирәк.

Ә Россиядәге рус булмаган милләтләр белән чагыштырганда, безнең татар әдәбиятында хәлләр – Аллага шөкер!

Әдәбият проблемаларының мәгариф системасына бәйле булуын да онытмыйк. Татар теле һәм әдәбиятының мәктәпләрдән кысып чыгарылуы әдәбияткә турыдан-туры суга. Без үскәндә әле татар мәктәпләренең челтәре киң иде. Әдәбиятка Татарстаннан гына түгел, хәтта башка өлкәләрдән дә килделәр. Хәзер бит андыйлар бөтенләй юк. Чишмәләр кибеп барганда, инеше дә саега.

Башкаларга ошамый дип, үз халкымнан йөз чөереп, аларча яза алмыйм

Монда әле менталитет дигән әйбер бар. Мәсәлән, һинд киносы Европада пүчтәк бер мелодрама сыман тоела, Азиядә ул бөтен дөньяны – куллану базарын дип әйтик инде – биләп алды. Бездә “индийский кино” була дип бөтен авыл клубка йөгерә иде. Димәк, безнең менталитет шул яккарак тарта – татар мелодрама ярата. Азия халкына Европа әдәбияты бик күңелсез хәл булып тоела. Көнчыгыш романнар, мәсәлән, япон романнары бөтенләй бүтән структура белән, бүтән стильдә язылган. Японнарның Юкио Мисима, Ясунари Кавабата кебек Европа әдәбияте тәэсирендә үсеп чыккан язучылары да бар. Халык традицияләреннән күтәрелгәннәре бөтенләй бүтән төрле.

Һәр халыкның үзенчәлеге бар. Ә руслар үз карашыннан чыгып бәяли. Руска ошамый дип, мин үз халкымнан йөз чөереп, аларча яза алмыйм.

Гуяки кояш көнчыгыштан түгел, көнбатыштан чыга

Татар ул ике арада тора – Азия генә дә түгел, Европа да түгел. Шулай да безнең Европага таба янтаю бар. XXI гасыр башларында җәдитчеләрдән башланган әйбер инде ул Европага йөз белән борылу. Гуяки кояш көнчыгыштан түгел, көнбатыштан чыга. Ә бит Тукайда да, Дәрдмәндтә дә боларның икесе дә булган – шәрыкътән килгән традиция дә көчле, Европа тәэсире дә сизелә. Тукайда ул иң югары үрнәгенә күтәрелә. Гаҗәеп поэзия!

Без Европа белән Азия уртасында булгач, ике ягын да алырга кирәк. Ул шул традициядә бара иде. Дөрес, Совет вакытында без шәрык элементын югалттык дисәк тә була. Чөнки шәрыккә авышуны ислам дине белән бәйләп бик нык тәнкыйтьләнә иде. Шәрыкнең гасырлар буена килгән традицияләре ислам дине традицияләре белән тәңгәл, бөтен поэзиясе суфыйчылык поэзиясе диярлек.

Гомәр Хәйям шәрәб эчү турында язган, диләр. Шәрәб эчү турында сүз бармый, Аллаһ белән якынаю турында ул метафора. Ә безнең халык турыдан-туры аңлый. Хатын-кызга мәхәббәт тә шулай – Аллаһка якынаю. Аңлаган кеше төбенә төшә, аңламаганы өстән генә аңлый инде.

Пиар

Әдәбиятны аны күрсәтә белергә кирәк. Без булганын да күрсәтә белмибез, пиарлый белмибез. Өйрәнмәгәнбез.

Беренче чиратта, татар әдәбиятен үзебезнең халык арасында популярлаштырырга кирәк, әлбәттә. Татар китабын татарлар укырга тиеш!

Икенчедән, тәрҗемә эшен җайга салырга кирәк. Бездә тәрҗемә эше бик начар тора бит. Язучының үзе акча табып, тәрҗемә иттерсә – була, булмаса – юк. Әнә, Рәмис Аймәт шигырьләрен рус теленә тәрҗемә иттереп чыгарган иде. Күптән түгел генә Ләбиб Лерон чыгарды. Тәрҗемәчегә түләргә каяндыр акча тапса, чыгара инде язучы. Әмма кешенен энтузиазмы белән ерак барып булмый. Әдәбиятыңны чит халыкларга күрсәтү – ул дәүләт сәясәте булырга тиеш. Шуңа да безгә Әдәби тәрҗемә мәркәзе оештырырга кирәк.

Мисалга Якутияне китерә алам. Без күптән түгел генә Газинур Морат белән Якутиядә булдык. Аларның бик зур язучылары Николай Лугиинов белән таныштык. Якутларның Чыңгыз хан турында киносы аның романы буенча төшерелгән. Мәдәният министрлыгы ярдәме белән ул роман рус теленә, серб теленә тәрҗемә ителгән. Ә инде Европа ягына карасак, француз әдәбиятын Россиядә таныту өчен Франциянең Россиядәге илчелеге эшли, немец әдәбияты белән дә, Европаның башка илләрендә дә шулай.

Тәрҗемә эшен җайга сала алмасак, татар телле татар әдәбиятының ниндилеген күрсәтә алмаячакбыз.

Архив

Ркаил Зәйдулланың 1995 елгы әңгәмәсеннән: “Болай барса, XXI гасырда татар әдәбиятының киләчәге шөбһәле”

22 октябрь 2019

Татарстанның халык шагыйре, язучы, публицист, депутат Ркаил Зәйдулланың “Татарстан яшьләре” газетасында 1995 елның 3 июнендә чыккан интервьюсын тәкъдим итәбез. Язучы әңгәмәдә татар әдәбиятының бүгенге хәле, татар эстрадасында популярлашкан җырлар, бүгенге заман балаларының тарихны белергә омтылмавына борчылу, татар халкының холкы һәм мәхәббәт турында сөйли. Әлеге фикерләр бүгенге көндә дә актуаль.

(Әңгәмәдәш – Альберт Тәхәвиев)

– Бүгенге әдәбият белән кызыксынучыларның күпчелеге сине шагыйрь дип беләләр. Әмма, минемчә, син шагыйрь генә түгел, язучы да, публицист та…

– Хикмәт каләм иясенең нинди сүз белән аталуында түгел. Син әйткән “әдәбият дөньясы” бүген бик авыр чор кичерә. Беренчедән, анда җәмгыятебездәге кебек үк башбаштаклык хөкем сөрә. Икенчедән, аның белән кызыксынучылар даирәсе тарайганнан тарая. Иярдә хәзер – графоманнар. Моның сәбәпләре турында иркенләп сөйләшеп булыр иде, әлбәттә.

Болай барса, минем уемча, 21нче гасырда татар әдәбиятының киләчәге шөбһәле.

– Соңгы елларда язучыларыбыз тарихи әсәрләр язу белән мавыгып киттеләр. Тупас кына әйткәндә, бу үзенә күрә мода төсен алды. Синең бу күренеш турында фикерең бармы?

– Бу мода да, күренеш тә түгел. Киләчәгеңне белер өчен тарихыңны белергә кирәк. Әмма безгә үз тарихыбыз белән кызыксынырга мөмкинлек бирмәделәр. Гасыр башында әдәбиятыбызның югары ноктага күтәрелүе турында күп сөйләдек, күп яздык. Баксаң, нәкъ шул вакытта ук тарихыбызга да игътибар гаять арткан икән.

Әйе, тарихи әсәрләр арасында зәгыйфьләре, җиңел кулдан язылганнары да очрый. Бу – табигый. Авантюрага корылган тарихи романнар дәвере Европада ике-өч гасыр элек булган. Татар ул чагында исән калу өчен җан тырмашкан. Бүген бездә Вальтер Скотт кебек романчылар пәйда була икән, моңа сөенергә генә кирәк. Бу жанр безнең өчен очсыз-кырыйсыз дала. Анда минем өчен кадерле җайдаклар бар. Һенрих Сенкевич, Гор Видал… Үзебездән, билгеле, Нурихан Фәттах. Ауган байракны күтәрүче.

– Ркаил, син нәниләр өчен нәшер ителә торган “Салават күпере” журналында “Каһарман бабаларыбыз” рубрикасын алып барасың. Борынгы тарихыбызны балаларга аңлаешлы итеп сурәтләгән бу кечкенә хикәяләрне төсле рәсемнәр белән китап итеп чыгарсаң, татар балалар бакчалары һәм башлангыч сыйныфлар өчен нинди матур бүләк булыр иде, ә?

– “Салават күпере”нең чыга башлавына биш ел. Рубрикалар остасы, исемнәр-атамалар табарга маһир Ләбиб дустым “Без тарихта эзлебез” дигән баш астында миңа тарихыбызга багышланган хикәяләр язарга тәкъдим итте. Алар өчен мин тәнкыйть кенә ишеттем. Боларны сабыйлар аңламый, янәсе. Бервакыт без бер татар гимназиясендә очрашуда булдык. Андагы бик мөләем кыз – тарих укытучысы – 9-10 сыйныфларда татар тарихын фәкать шушы нәни хикәяләрдән файдаланып кына укытып булуын әйтте. Бу әлеге хикәяләрнең шәплеген түгел, ә яшүсмерләрнең надан булуын сөйли. Үз тарихыбызны белү мәсьәләсендә без сабый кималендә калганбыз. Шуңа күрә бу хикәяләрне китап итеп чыгарсаң, бик шәп буласы да бит. Рәссамы бар, вәгъдә бирүчесе дә, иң кирәкле кеше генә юк – спонсор дигәннәре. Бүрек тотып аларны эзләргә кирәк икән. Ләкин милләтне үз тарихы белән таныштыру – аерым кеше эше түгел.

– Күп кенә язучылардан аермалы буларак, Ркаил Зәйдулла газета-журналлар укырга маһир. Татар матбугатына мөнәсәбәтең?

– Элек матбугатны цензура буып тора иде.Хәзер ул тулысынча хөкүмәт казнасына бәйле. Акчаны кем түли – шул үз музыкасын уйнарга куша. Бездә кыю, әзерлекле журналистлар аз. Дөньяда журналистлык хезмәте иң куркынычлардан санала. Әнә, Мәскәүдә аларны даими үтереп торалар. Шөкер, безгә андый фаҗигаләр янамый. Фәлән районда фәлән гектардан фәлән центнер чөгендер алынган дигән хәбәрләр шул район башлыкларыннан башка беркемгә дә кирәк түгел.

– Былтыр айдан артык Төркиядә булган идең. Андагы тормыш белән танышу, зыялылар белән очрашулар сиңа тәэсир иттеме?

– Төркия – төрки халыкларының исән калган бердәнбер мөстәкыйль дәүләте иде. Мин үзем өчен анда өр-яңа дөнья ачтым. Борынгы корылмалар, мәчетләр, солтан сарайлары беркемгә дә тәэсир итми калмыйдыр. Миргазиян Юнысның бер әсәрендә бар бит: Босфор аша узганда гаҗәеп табигатьне күреп бер матрос чын күңелдән гаҗәпләнә, ничек бу җирләр моңарчы русныкы түгел, янәсе. Төркиядә үз тарихың өчен әрнесәң дә, алар белән очрашкач, үз халкың белән горурлану хисе арта. Бездә дары бетмәгән әле. Бәйсезлек кенә кирәк.

– Менә син, язучы буларак, татар милли холкын кыскача гына шәрехләп бирә аласыңмы?

– Бер анекдот сөйлим. Ике татарны тар урамнан эзәрлекләп киләләр. Кача торгач болар тупикка килеп чыга – алда биек дивар. Берсе әйтә: “Башта мин синең җилкәгә басып диварга меним, аннары сине өстерәп алырмын”. Тегесе риза була, аннары өстәге милләттәшенә кулын суза. Тик диварга менгән татар астагысының кулына тибеп җибәрә һәм башка телдә кычкыра: “Пшел вон, татарская морда!”

– Фирзар Мортазин синең “Мин сине яратмадым” шигыреңә җыр язган иде. Бу җырны берәр кызга җырлап күрсәтмәдеңме?

– Минем махсус җыр тексты язганым юк. Бу – аерым жанр, кыен жанр. Җыр өчен шәп сүзләр язган шагыйрьләр сирәк. Ә хәзер, гомумән, җыр текстларын колхоз рәисләре,бизнесменнар яза. Композиторлар, җырчылар да кеше – яшәргә кирәк. Ә нәфес, мәгълүм ки, торган саен үсә. Хәзерге җырларның сүзләре унбиш-егерме шаблон сүздән тора: мин сине яратам, сагындым авылымны, әнкәем, кадерлем һ.б. “Мин сине яратмадым” шигырен мин шундый җырларга пародия рәвешендә язган идем. Бер очрашу вакытында мин аны Фирзәргә күрсәттем. Күпмедер вакыт узгач бер дискотекага керсәм, яшьләр бик дәртле музыкага бииләр. Шау-шудан Фирзәрнең тавышын аерып алдым: “Мин сине яратмадым…” Үземнең җырлаганым юк.

– Ркаил, хәзер татар эстрадасында ике агым күзтелә кебек: берсе – Салаватлар, Зәйнәбәр, Зөфәрләр, икенчесе – Эльвира Розали, Ильяс Вәлишаһ. Синең күңелеңә шуларның кайсысы якынрак?

– Минем инде яшь шундыйдыр – халыкчан җырларны яратам. Шулай да җырчыларның төрле булуы яхшы. Сәләтле генә булсыннар. Юкса, оештыручыларның талымсызлыгыннан файдаланып, сәхнәне тавышсыз-моңсыз “җырчылар” басып китте. Аннары хәзер шундый аппаратуралар бар – тычкан чинаганны да сандугач аһәңенә әйләндерә. Безнең халык хәзер “эт сикертә торган көйләрне” яратарак төшә шикелле. Гасырлар дәвамында авызын яфрак калынлыгы гына ачып моңланган гавәм бүген такмазага типтерә. Аларның күбесен кызмача килеш кенә тыңларга мөмкин. Менталитет үзгәргән. Башка заман, башка җырлар.

– Син кайвакыт “самавыр кебек кайныйсың”, якын килерлек түгел, кайвакытта синнән дә сабыр, синнән дә тыныч кеше юк. Мондый капма-каршылык синең тормышыңда өстәмә кыенлыклар тудырмыймы?

– Бар инде, бар миндә кинәт кызып китү гадәте. Шуның аркасында мин шактый кыен ашадым. Хәзер инде яшь барган саен ниндидер кысага керәсең. Шигырь үзе дә мәгълүм кысаларга буйсына бит. Тирәнлек таләп итә. Ә болай сабыр, тыныч кеше мин, тик “сабыр төбе сары алтын” дигән мәкальне кабул итмим. Гаҗизлектән юану өчен тугандыр ул.

– Ркаил, озакка сузылган яшьлегеңдә мәхәббәтеңне кире каккан кыз булдымы?

– Булгандыр инде (көлә). Алай дисәң, төзәлмәс ярадай сулкылдап торган хатирәләр дә искә төшми. Мәхәббәттә кире кагылу да гадәти нәрсә… Мин аны җиңел кичерәм. Кызлар бик күп бит. Мәхәббәт турында бөтенебез дә күп сөйли, ләкин аның чынын бик сирәкләр генә татыйдыр. Үлеп яратыр өчен дә Алла биргән сәләт кирәк. Ләйлә-Мәҗнүн мәхәббәте – идеал, аңа омтылып була, ирешү мөмкин түгел.

– Көзгедән үзеңнең сурәтеңне күргәч, бик канәгать булып елмаясыңмы, әллә йөз җыерасыңмы?

– Бер әдәби кичә вакытында сәхнәгә чыгар алдыннан минем чырайны акшарладылар, чәчне рәтләделәр. Мин учларым белән аксылланып калган яңакларымны чәбәкләп артист Камил Камалдан: “Йә, ничек, чырай әйбәтме?” – дип сорадым. Ул бераз карап торгач: “Башкасы булмаганда ярый”, – дип җавап бирде. Бит – битлек түгел, алмаштырып булмый.

– Татарча күңелеңә хуш килгән сүз һәм русча ачуыңны китергән җөмлә?

– Руслар гасырлар дәвамында ике сорауга җавап эзләп иза чигә: “Кто виноват?” һәм “Что делать?” Менә шулар минем ачуымны китерә. Югыйсә, В.Розанов бу сорауларга бик әйбәт җавап биргән: “Җәй көне җиләк җыярга кирәк һәм кыш көне шул җиләк кайнатмасы белән чәй эчеп ятарга”. Күңелемә хуш килгән татарча сүз… Мизгел… Шагыйрь гомернең фанилыгын, кыскалыгын тирәнрәк сизә. Аның башкалардан төп аермасы шул. Хәер, бер рус шагыйреннән яраткан сүзләрен сорагач, ул “Сумма прописью” дип җавап биргән.

– Тиздән без синең нинди әсәрең белән танышачакбыз?

– Мин аңа Баязит дип исем куштым.

Бу хакта тулырак: https://intertat.tatar/madaniyat/rkail-z-ydullany-1995-elgy-g-m-senn-n-bolay-barsa-xxi-gasyrda-tatar-d-biyatyny-kil-ch-ge-sh-b-le/

Әңгәмә

Писатель Ркаил Зайдулла: Если мы потеряем язык, то целая цивилизация уйдет в небытие

Фото: Михаил Захаров
Автор материала: Марат Ишкильдин
О романах «Кул-Шариф» и «Зулейха открывает глаза», популяризации татарского языка, уровне культурного развития татарской молодежи и проблемах национального самоосознания поговорил с корреспондентом «Татар-информ» татарский поэт и писатель Ркаил Зайдулла.

Ркаил Рафаилович, над каким произведением вы сейчас работаете?

– Вообще-то я не люблю говорить о произведении пока оно не закончено. Я начал писать рано, с восьми лет, тогда я писал ученические вещи. Начал печататься в пионерской газете, которая теперь стала журналом «Сабантуй». Как и многие писатели, я начал со стихов. Первый сборник вышел у меня в 1984 году, когда я окончил Казанский университет, для той эпохи я считался молодым поэтом. Сейчас-то могут выпускать свои стихи ребята и в 10-12 лет, то есть издавать книги стало легче, есть деньги и спонсоры.

Потом я стал широко известен в узких кругах как поэт и у меня вышло еще несколько сборников стихов. Я стал лауреатом премии им. Мусы Джалиля в 90-м году. После (я, конечно, и в детстве писал рассказики, разные заметки) начал писать прозу, далее драматургию и публицистику, поэтому, возможно, меня больше считают журналистом. Кстати, в здании «Татмедиа» я работал с 84-го по 89-й год, потом ушел в совершенно новый журнал «Идель», то есть стал основоположником этого журнала. Редакция была расположена на улице Муштари, где находится и Союз писателей РТ. В позапрошлом году 4 месяца я проработал главным редактором журнала «Гаилә һәм мәктәп».

Сейчас я пишу политические статьи для разных изданий, рассказы и работаю уже несколько лет над историческим романом «Кул Шариф». Это оказалась очень трудной работой, потому что надо знать историю не только казанского ханства, но и историю России, Ногайской и Крымской Орды, Астраханского и Казахского ханства. Скажу так, работа над произведением идет медленно. В основном, я не то, чтобы пишу, а скорее изучаю историю и стал уже историком-любителем.

К слову, историей увлекался с детства, а в студенчестве читал уже серьезные исторические труды, начиная с Карамзина и наших историков, но тогда еще не печатались такие авторы, как Атласи, Газиз Губайдуллин. История для меня обычная стезя.

«Кул Шариф» – первое мое крупное произведение, потому что поэты пишут не за столом, а, например, во время прогулок.

Вы упомянули, что проработали в «Гаилә һәм мәктәп» всего 4 месяца. Получается сейчас вы не работаете ни в одном издании? 

– Да, сейчас я свободный человек.

Ставят ли спектакли по вашим пьесам и пользуются ли они популярностью на сегодняшний день?   

– В основном я татарский драматург, а драматургией, если честно, заниматься не собирался. Меня покойный Марсель Салимжанов позвал и говорит: «Я читал твою прозу, у тебя там очень интересные диалоги. Попробуй написать что-нибудь вроде драмы или комедии». Я написал пьесу «Заблудший соловей», и он ее поставил, но к сожалению, через год он умер. Это было честью для меня, что такой мастер поставил мою пьесу, которую с успехом играли на сцене.

В 2011 году молодой тогда режиссер Ильгиз Зайниев поставил мою пьесу «Любовь бессмертная» в театре Камала. Учитывая, что это не комедия и не мелодрама, а серьезная политическая и историческая вещь. Была такая женщина Мухлиса Буби, которая была, возможно, единственной [женщиной] Казый в центральном духовном управлении. События происходили в Уфе, ее репрессировали и расстреляли через месяц. Она стойко себя вела на следствии, никого не предавала, то есть была героической личностью. Спектакль играли почти пять лет, а такие серьезные вещи на сцене обычно долго не живут.

В Оренбургском театре поставили две мои пьесы, которые идут до сих пор. Одна комедия идет точно лет десять. Также в прошлом году там поставил мою комедию Ринат Аюпов. По моим рассказам Буинский театр поставил спектакль «Папоротник», режиссер Егор Чернышов. Также пользовался популярностью.

Вообще я перевожу других авторов. Например, в позапрошлом году я перевел поэтическую трагедию азербайджанского автора «Иблис» для Мензелинского театра, которую поставил якутский режиссер Сергей Потапов. До этого я перевел произведение Педро Кальдерона «Жизнь есть сон» для театра Камала, которое поставил испанский режиссер Алехандро Гонсалес Пучче. С этим спектаклем они гастролировали даже в Колумбии.

Сейчас есть еще несколько предложений по пьесам. Я бы сравнил себя с уткой, которая немного ходит, плавает и чуть-чуть летает.

Следите ли вы за современным театром? Посещаете ли спектакли в Казани?

– Для меня событием стал спектакль «Тормышмы бу?/И это жизнь?» по произведениям Гаяза Исхаки, который поставил талантливый молодой режиссер Айдар Заббаров. По-моему, он сейчас работает в Москве в театре «Современник». Также хочу отметить его постановку по произведениям Хасана Туфана и Туфана Миннуллина «Все плывут и плывут облака…»

Могу еще отметить «Исэнмесез?/Живы ли вы?» – постановка по пьесе Мансура Гилязова режиссера Фарида Бикчантаева, очень интересная вещь.

Поговорим о переводах ваших произведений. Какие ваши работы в последнее время публиковали в других странах?

– Мои рассказы с удовольствием печатают в Турции. А в России переводы моих стихов и моих татарских коллег стараниями Ильдара Абузарова напечатали в журнале «Юность». Еще я печатался в «Дружбе народов», «Литературной газете», журнале «Октябрь».

Книги прозы вышли у меня и в Уфе, на турецком в Стамбуле, есть также переводы моих работ на чувашском, чеченском, узбекском и других языках.

Как вы считаете, на каком уровне сейчас находиться культурное развитие молодежи в Татарстане? 

– Культурное развитие молодежи — это очень щекотливый вопрос. Говорили же, что в Египте нашли древний папирус и расшифровали его. Там было написано, что вся молодежь испорчена, развратная, и если все так и дальше будет продолжаться, то произойдет конец света. Я как пожилой человек могу критиковать, но, конечно, молодые люди советских лет отличаются от нынешних юношей и девушек.

Я ведь родился тогда, когда электричества еще не было, в 1962 году. Только в 1965 году оно появилось в деревне. И я, будучи наивным, когда читал «Алифба», видел лампочки Ильича и думал, что Владимир Ильич Ленин их придумал. Потом подумал, что он умер аж в 1924 году, а сейчас 1970-й и почему за столько лет, не внедрили изобретение Ленина. (смеется).

Сейчас ведь появился интернет и мобильная связь, о которых мы и мечтать не могли. Я в 98-м году был в Финляндии на форуме международной правозащитной организации, которая объединяет писателей, поэтов и журналистов ПЕН-клуба. Смотрю, финны ходят по улице и сами с собой говорят, я тогда подумал: чокнутые, что ли, а они всего лишь разговаривали по мобильному через гарнитуру. Тогда для меня это было дико.

Поэтому хочу сказать, что возможностей у нынешней молодежи много. Главное, что меня беспокоит — мало начали читать. В советское время тоже не все читали, хотя и модно было иметь книжные полки, доставать книги по спискам. Считалось, что если у молодого человека есть книги, то он современный и продвинутый, хотя он никогда эти книги и не открывал.

 

Мои дети, взрослый сын и дочь, которая учится в школе, и вот она читает толстые книги фэнтези. Жаль, конечно, я уже и писал об этом и много говорил, что в татарской литературе нет книг для подростков — это проблема. На встрече с Президентом Татарстана мы с моими коллегами предложили проводить конкурс среди писателей, которые бы писали фэнтези и приключенческую литературу. Потому что при советской власти подобные произведения были. 

То есть нет писателей, которые могли бы писать такую литературу?    

– Писатели есть, но, как известно, такая работа нелегкая. Тем более, писать для детей и подростков может такой автор, который душой еще ребенок, но ум у него должен быть аксакала.Поэтому не всякий сможет такое написать, я сам, например, даже не пытался. 

Благодаря интернету сейчас кругозор у ребят намного шире, чем был у нас. Мы гораздо меньше знали. Когда в 1983-м году был телемост США и СССР, одна женщина сказала, что у нас секса нет, так что в этом плане мы были отсталые. Но несмотря на это, мы все-таки были ближе к истокам. Сейчас же у молодежи больше космополитических тенденций.

А каким тогда произведением на ваш взгляд, можно было бы выразить то, что происходит сегодня в стране, нашу современную действительность? Может быть, в работах, которые вы прочитали, недавно есть ответ на этот вопрос?

– Я недавно прочел книгу историка и публициста Юсуфа Акчуры. Он умер в Турции, но родился у в России, в Симбирске. Он был потомком миллионеров-текстильщиков Акчуриных. Когда его отец умер, они с матерью отправились в Турцию, где она вышла замуж, а Юсуф окончил военное училище, потом примкнул в младотуркам, за что впоследствии его сослали в Ливию.

После он бежал в Париж и там окончил политическую школу, где преподавал в то время Жан Жорес, в общем, был Юсуф Акчура человеком мирового масштаба. Его книгу я прочитал на татарском языке, и во время чтения я все ему удивлялся, какой он умница. Он предвидел историю и судьбу нашего народа. Вроде книга не современная, но до сих пор актуальная.

Несколько раз читал роман «Зулейха открывает глаза». Потому что мне поступил заказ из театра им. Тинчурина сделать инсценировку по этому произведению, но пока я финал не могу закончить. Работу Гузель Яхиной очень критиковали и будут, наверно, в меня камни бросать и обвинять в предательстве, но я не нашел там какой-то «антитатарскости».

Понимаю: если бы татароязычный писатель написал подобное, никто бы и не обратил внимание. Например, Галимжан Ибрагимов давно написал произведение «Судьба татарской женщины», и там тоже фигурирует злая свекровь, муж-тряпка, но, правда, есть там и свекор, который пытается защитить невесту. В этом произведении тоже трагический конец. Тогда можно и Ибрагимова, нашего классика, обвинить. Взять Исхаки – какие у него ситуации и судьбы, тем более женские, учитывая, что они боролись за свободу женщин.

Вернемся к «Зулейхе», там описана трагедия татарской женщины, которая попала в Сибирь, мужа ее расстреляли и она вынуждена была жить в спецпоселке Семрук. Гузель Яхина писала не для татар, а для русскоязычного писателя, поэтому там затрагиваются другие аспекты. Но для татар в этом романе я ничего обидного не вижу.

Кого из молодых писателей из Татарстана и России, вы могли бы отметить. 

– Состояние литературы и культуры очень сильно связано со школьным образованием. В 90-х годах был взрыв национального самосознания, открывались татарские школы. Поэтому мы сейчас имеем относительно молодое поколение талантливых ребят.

Например, мне очень импонирует поэт и прозаик Рузаль Мухаметшин. Я считаю его и некоторых молодых татарских писателей в некоторой степени своими учениками. Другой вопрос, считают ли они меня своим учителем. Но, когда я в «Идели» работал, то публиковал практически все их первые произведения. Даже тех, кто не мог печататься, например, Хабир Ибрагимов, который сейчас уже стал известным писателем-драматургом.

Еще своим учеником считаю Рустама Галиуллина, который в данный момент работает редактором журнала «Казан утлары». Девушек-поэтесс у нас много, конечно, я ничего против не имею. Где-то четверть века назад, я выступал на большом писательском собрании по итогам года и сделал доклад по поэзии, в конце которого сказал: «Насчет поэтесс что могу сказать? Вы, наверно, не все знаете, что у соловьев поют только самцы, привлекая тем самым самок. Поэтому я ничего не могу сказать о творчестве поэтесс». Там многие за это меня до сих пор считают врагом. Сейчас я так не считаю, да и тогда это была шутка. Взять хотя бы Анну Ахматову, Беллу Ахмадулину, у нас Саджиду Сулейманову, Гиффат Туташ — это большие поэтессы.

Сегодня национальное образование в плачевном состоянии после известных событий, поэтому если школы нет, то нет не только литературы, культуры и искусства, но и самого народа нет. Ведь есть такая поговорка: язык — это и есть народ. Когда Пушкин писал про все языки в стихотворении «Памятник», он же имел в виду не язык в нынешнем понимании, а народы.

Поэтому нет языка – нет народа, я бы сказал, но вспоминаю евреев. Был, конечно, идиш с немецкими вкраплениями, но в основном они, где жили, на том местном языке и говорили. В Германии – по-немецки, то есть ассимилировались понемногу. У них, конечно, другая национальная религия. Еврей может и на суахили говорить, но он все равно остается евреем. И им удалось в начале двадцатого века восстановить иврит, который был мертвым языком.

У татар, я думаю, так не получиться. Во-первых, потому что мы слишком толерантный народ, если мы потеряем язык, то это все, целая цивилизация уйдет в небытие. Поэтому, пока не поздно, надо бороться, вот я из-за этого и иду кандидатом в депутаты.

Как вы отреагировали на отмену изучения татарского языка в школах?

– Я об этом много писал и считаю, что это несправедливо. В Европе, например (мы же стремимся к европейским ценностям, хотя и не любим якобы их образ жизни), человек с малых лет знает 3-4 языка. У нас в Татарстане бесплатное образование: пожалуйста, учись и узнавай — это же интересно. В Чувашии я провел только детство, но, несмотря на это, чувашский знаю и даже переводил его на татарский.

Я люблю свой народ и хочу, чтобы он продолжал жить и существовать как нация со своими обычаями, традициями и культурой. Для меня также было удивительно такое яростное неприятие. Я понимаю, что это было организовано отдельными людьми-троллями. Но есть же те, кто адекватно реагировал на то, что другой язык изучать — это нормально, тем более местного народа, соседа и друга. У нас же много таких смешанных семей, у которых русская родня. Для меня было естественно изучать другие языки и другие культуры.

Я понимаю выбор родителями родного языка. Есть этнические татары, у которых не только дети и родители, но и дедушки с бабушками не знают татарского языка. Такое бывает, ведь политика ассимиляции не сегодня родилась, а идет из глубин веков. В советское время это даже усилилось. В итоге выбрали как родной язык русский.

Сегодня русский изучают много часов в неделю, это же ненормально. Вместо этого лучше изучать точные науки, мы же в 21 веке живем. Кстати, татары, которые приехали из деревни выбирают русский как родной язык — это удивительно. Они это делают, потому что ЕГЭ нужно сдавать только на русском языке. Это же нонсенс и абсурд, если ты хочешь поступить в татарское отделение университета, то учитываются только баллы за русский язык, литературу и обществознание. Плюс еще есть тесты по татарскому языку. В татарскую журналистику ты тоже не сможешь поступить, хоть отлично отучись – все равно будешь сдавать ЕГЭ на русском.

Я вообще против ЕГЭ по гуманитарным предметам. Как по нему можно определить знания человека, ведь это больше о мышлении, мировоззрении? По точным наукам не могу сказать, потому что я не специалист. Поэтому это большая беда.

Еще насчет языка — изучение государственного языка РТ на территории Татарстана должно быть обязательным. Это не только вопрос языка, речь уже идет о статусе республики. Это не должно быть выбором родителей, если ты живешь в республике — учи язык.

А что на ваш взгляд нужно сделать, чтобы популяризировать язык?      

– Национальное самосознание — это у нас больное место, оно у нас на низком уровне. Я и мои коллеги писатели, все время об этом пишем, например, исторические вещи, чтобы национальное самосознание поднимать. Мы ведь были таким народом, а сейчас кем мы стали?

Мало читают – это другой вопрос. Миссия татарской литературы, культуры и искусства как раз популяризировать язык. Против эстрады я ничего против не имею, но когда у нас были дебаты с Метшиным, говорилось «два притопа, три прихлопа» о татарской эстраде. Такое сейчас можно и о русской эстраде сказать, поэтому я не считаю это серьезным искусством, это скорее шоу-бизнес.

Все же от народа зависит: если народ не хочет сохранить свой язык и свою идентичность, то уже ничем не поможешь. Но я не считаю, что татарский народ оказался в плачевном состоянии, у нас есть еще здоровье и силы, настоящие патриоты своего народа, не ряженые, а настоящие.

Вы говорили об эстраде. Как вы считаете, на каком уровне сейчас находится татарская эстрада?

– При встрече Президента с татарской интеллигенцией мы написали свои предложения, где был пункт о татарской эстраде и песне. Который год уже идет «Узгэреш жиле/Ветер перемен», а там исполняют ретро-песни на новый лад. Я, например, с детства привык к мелодиям Рустема Яхина, Салиха Сайдашева, и переложенные на новый лад я не воспринимаю. Надо же новые песни сочинять.

Текст для песни, конечно, отличается от поэзии, хотя сейчас многие сами пишут тексты, сочиняют музыку и сами поют. Недавно, по крайне мере, я видел молодежную лабораторию «Калеб» театра Кариева и их круглый стол, где они задумали новый проект под названием «Наша песня».

Я считаю, надо привлекать молодежь, для этого у государства должен быть спрос, а у народа сейчас спрос есть. Слушая новые песни, ничего не запоминается, а песни 80-х годов, когда их даже поет молодой певец, все равно берут за душу.

Каких исполнителей вы могли бы отметить? 

– Я консерватор по возрасту, мне нравиться Кагиров, Тухфатуллин. Вообще, у нас есть талантливые певцы.

Как обстоят дела с антологией татарских рассказов, которую вы предложили Рустаму Нургалиевичу Минниханову перевести на английский? 

– Во-первых, это хлопотное дело, перевести не только на английский, на русский очень трудно. Потому что гонорары у переводчиков мизерные, а переводы – дело очень трудоемкое. Переводчики не берутся за такое дело, потому что мучаешься, пишешь ночами, а получаешь копейки, если еще и получаешь. Обычно у нас автор сам платит, если хочет что-то перевести на русский. Но обычно талантливые писатели и не в состоянии это сделать.

Поэтому если будет запрос сверху на антологию, которая раскрывает татарский характер и душу народа, ее сделают, и она воплотиться в жизнь. В любом случае должен быть запрос государства, потому что без этого у нас ничего, к сожалению, не делается. У нас же система такая, вроде и не капиталистическая, и не социалистическая, а какая-то непонятная.

А как, на ваш взгляд, сейчас обеспечить доступность культурного продукта для жителей Татарстана? 

– Есть материальная и территориальная доступность. Например, если в деревне живешь, там совсем другая атмосфера.

В Казани, если деньги есть, ты можешь выбрать пойти на концерт, в оперный или драматический театр. На дебатах я предлагал организовать передвижные театры с малыми труппами. Но сейчас же и деревни становятся небольшими, закрываются школы, народу мало. Поэтому если в деревне живет 70-150 человек, то артистам не выгодно туда ехать.

Сейчас в основном народ сидит дома и смотрит телевизор. В деревнях сейчас тихо, как будто Мамай прошел. Дети в деревнях есть, но они сидят за компьютером дома, не играют, как мы, в футбол или лапту.

Расскажите пожалуйста о своих планах на будущее. 

– Планы у меня были творческие. Я построил дом в Камском устье, на малой родине моего наставника Туфана Миннуллина. Там я хотел сидеть и писать свои «нетленные» вещи.

Но мне предложили стать кандидатом в депутаты. Есть предложения, от которых нельзя отказываться, хотя 5 лет назад я тоже ходил на праймериз. Был форум сельских предпринимателей, и мне довелось их обучать навыкам работы на селе. В форуме участвовал и Президент. Ему понравилась моя речь и кому-то он сказал: «Вот же готовый депутат». Но, в конечном счете, меня вычеркнули.

Я же не без греха. В молодости был хулиганистым – богема. Я их понимаю, они, возможно, хотели сохранить парламент от меня. К удивлению, на этот раз меня опять позвали. Я советовался с друзьями, и они сказали: «Иди, нужно быть как Туфан Миннуллин».

Но я также знаю, что один в поле не воин и возможности мои будут ограничены. Трибуна высокая, а для меня выступать – привычное дело. Меня обвинять, конечно, можно во многих грехах как поэта, но в нечестности и корыстолюбии меня вряд ли кто обвинит.

Подробнее: https://sntat.ru/kultura/pisatel-rkail-zaydulla-esli-my-poteryaem-yazyk-to-tselaya-tsivilizatsi/

Әңгәмә

 

ЯЗМАЛАР

Ркаил Зәйдулла: «Фолк халык булудан саклап калырга иде татарны»

Йолдыз Шәрәпова, 24 май 2019 – 12:10
295
0
2

Вакыт бигрәк тиз үтә инде. Әле кайчан гына Татарстан Дәүләт Советына халык илчеләрен сайлаган идек. Кай арада дүрт ел узып та киткән. Быел көзен тагын сайлаулар көтә безне.

Узган чакырылыш халык вәкилләренең кайберләре бу юлы үтә дә җаваплы эштән баш тарткан, булачак сайлаулар праймеризында катнашмаган. Алар урынына депутатлык кәнәфиенә танылган сәнгать әһелләре, язучылар килер төсле. 233 фамилиядән торган исемлектә – Ваһапов фонды директоры Рифат Фәттахов, Камал театры артисты Рамил Төхфәтуллин, Татар яшьләре оешмасы җитәкчесе Тәбрис Яруллин, «Белем җәүһәрләре» аша танылган Раил Гатауллин. Араларында трибун-шагыйрь, талантлы әдип-драматург, Тукай премиясе лауреаты, Татарстанның халык язучысы Ркаил Зәйдулла да бар.

Ркаил белән без биш ел буе бер төркемдә укыдык. Аны сабыйларча ихлас күңелле, эчкерсез, туры сүзле, ут һәм мут егет итеп беләм. Соңрак аның белән талантлы язучы буларак горурландым. Инде аның милләт өчен җан атып йөрүче депутат булуын да күрергә язсын. Бүген ул – редакциябездә кунакта.

– Ркаил сабакташ, сәясәт бик чиста урын түгел бит ул. Нигә соң син шундый талантың, оста каләмең була торып, бу өлкәгә керергә уйладың? Узган сайлауларда да чирканчык алган идең дип беләм. Сиңа бит дан да, мал да кирәкми. Алар синдә болай да җитәрлек.
– Праймеризда катнашу ул әле кандидатлыкка кандидат дигән сүз генә. Депутатлыкка бик ерак диюем.

– Газета укучыларыбызга праймериз дигәнен дә аңлатып кит инде.
– Америка сайлаулары тәҗрибәсе бу. Сайлаулар алдыннан һәр кандидат үзенең программасы белән таныштырып, сайлаучылары белән очрашуны бездә дә шундый катлаулы, колакка ятышсыз сүз белән атаганнар. 26 майда безнең кандидат булу-булмау хәл ителәчәк. Сәясәттән ничек кенә ерак торырга теләсә дә, чын язучы моны булдыра алмый, чөнки ул болай да халыкның каләмле вәкиле бит инде. Аның уйларын, теләкләрен, борчу-шатлыкларын кәгазь битенә төшереп, кабат халыкка кайтаручы. Язучы депутатлар безнең әдәбият өчен яңалык түгел. Туфан абый Миңнуллинны гына алыгыз. Аның Дәүләт Советы мөнбәреннән милләт сагына басып, туган телебездә сөйләгән чыгышлары хәзер дә бик актуаль. Аларны бүген дә дулкынланмый гына тыңлап булмый. Бигрәк тә соңгы чыгышын. Әле быел яз аның туган авылы Олы Мәрәтхуҗага кайткач та, үзенең шушы чыгышы белән Туфан аганың тасмага язылган тавышы һәммәбезне тагын бер тапкыр уйланырга мәҗбүр итте. Инде күптәннән депутат булган Разил Вәлиевнең дә милләткә күрсәткән хезмәте бик зур. Башкаларның да. Аннары тарихта гасыр башында ук язучыларның депутат булулары гайре табигый күренеш булмаган.

– Алары турында тәфсилләбрәк сөйлә әле.
– Без гасыр башындагы әдәби һәм сәяси тормыш хәлләрен Тукай аша беләбез. Ул һәр вакыйгага үзенең фикерен белдереп барган, бу хакта матбугатта да язып чыккан. Дөрес, Тукай депутат булмаган. Аның моңа сәламәтлеге җитмәгәндер. Гомере дә кыска булган. Садри Максуди Думада торган. Тукай да бит «Кисекбаш» әсәрендә «Садри Максуди барыр, мәсьәләне Думага салыр» – дип әйтә. Йосыф Акчура, Гаяз Исхакый кебек талантлы каләмле шәхесләребезне, сәясәт юлына бастырмас өчен, юк гаепне бар итеп хөкемгә тарталар. Хөкем ителсә, депутат булырга хакы юк. Алар, бу сәясәткә керергә карар кылган милләтебезнең кыю уллары, депутат мөнбәренең халык аңына барып җитү өчен шактый үтемле ысул булуын яхшы аңлаганнар.

– Димәк, син дә шуны аңлап, бу юлдан узарга исәплисең инде алайса.
– Әйе. Тик мин бит теге юлы да үзем теләп тотынмадым. Уемда да юк иде. Беренче тапкыр кандидат булырга Президентыбыз Рөстәм Нургали улы Миңнеханов үзе тәкъдим итте. Ләкин кемнәргәдер билгеле, ә миңа билгесез сәбәпләр аркасында исемлектән төшереп калдырдылар.

– Бу юлы да шулай булыр дип уйламыйсыңмы?
– Быел җитәкчеләр һәм каләмдәшләрем сүзен тыңлап алындым мин бу эшкә. Тик бер тырмага ике тапкыр басмыйлар инде… тәҗрибәм зуррак.

– Син «Бердәм Россия» партиясенең исемлеге буенча барасың. Бу партиядә әгъза булып торасыңмы соң?
– Юк. Чөнки әлеге партиянең кайбер эш-юнәлешләре белән мин һич кенә дә килешә алмыйм. Кайбер маддәләргә дәгъвам да бар. Әйтик, партия программасында Федераль милли мөнәсәбәтләргә тиешенчә игътибар бирелмәгән. Милли мәгариф турында да шуны ук әйтергә була.

Реклама

– Әгәр син депутат булсаң…
– Разил Вәлиевнең атаклы шигырендә мондый юллар бар: «Йә дөньяны үзгәртәм мин бүген, йә булмаса үзем үзгәрәм». Шуны укып үскән буын ич без. Кайсысы авыррак икән аның: дөньяны үзгәртүме, әллә инде үзең үзгәрүме? Мөгаен, икесе дә бер чамадыр. Әйе, күңелдә шундый теләк. Шушы теләк булмаса һәм мин аңа ышанмасам, бу юлдан барып торырга да җыенмас идем. Андый вакытлар узып бара бит инде. Дөрес, бу юл җиңел дип уйламыйм. Чөнки безнең парламентта чыгарылган кануннар Федераль законнар белән тәңгәл булырга тиеш. Бу җәһәттән һич тә киртә сикереп булмый. Ләкин Дәүләт Советының закон тәкъдим итү хокукы бардыр дип беләм. Шул мөмкинлектән файдаланырга исәп. Үзебезнең мәдәният өлкәсендә ышанычлырак адым белән атларга мөмкин булмасмы дип өметләнәм. Суга кереп карамыйча, йөзәргә өйрәнеп булмый. Үзем өчен түгел, милләтемә ярдәм итәсем килгәнгә тәвәккәлләдем. Җырлап-биеп йөрсәк тә, бетеп бара бит милләтебез. Аның хәле бүген бик аяныч. Фолк халык булудан саклап калырга иде татарны.

– Фольклор белән бер тамырдан бугай бу сүз.
– Әйе, теле, әдәбияты булмаган, җыры һәм биюе генә калган халыкны шулай атыйлар. Тиздән аның җыры да бетә аннары.

– Сәбәп нидә дип уйлыйсың?
– Сәбәпләр төрле. БДИның рус телендә генә тапшырылуы аларның иң зурысыдыр, мөгаен. Кайсы илдә дәүләт телен сайлау юлы белән гариза язып кына укыталар икән? Мин үзебездән кала, башка андый дәүләтне белмим. Сайлауга калгач булмый инде ул. Үзе авылда рус телен такы-токы гына белгән әти-әни, баласын зур кеше итәргә теләп, мәктәптә өйрәнер өчен, туган тел итеп рус телен сайлый. Аның бу гамәлендә хаклык та бар, билгеле. Чөнки БДИны татарча биреп булмый. Депутат була калсак, барыбыз бергә тырышып, БДИны милли телләрдә дә бирү хокукын яуларга кирәк. Киресенчә булганда, милләт буларак югалу куркынычы яный безгә. Халык сиңа ышаныч күрсәтеп, депутат иткән икән, югары мөнбәрдән аның таләпләрен җиткерергә тиешмен дип саныйм. Халыкның үсүенә, матди һәм рухи хәленә хилафлык китерә торган законнарга мин дә каршы килергә уйлап торам. «Ләббәйкә» дип, барысына да риза булып утыра торган депутат булмам, Алла боерса.

– Бер ярмадан ботка пешми, диләр бит…
– Әйе, анысын да аңлыйм. Ләкин анда минем фикердәшләр булыр дип өметләнәм. Язучы Ләбиб Лерон да шул юлда.

– Гадәттә, халык аңында депутатлар акча күп ала дигән фикер яши. Көнләшүчеләрең артыр дип уйламыйсыңмы?
– Андыйлар булса, тынычландырырга ашыгам. Мин акчасыз депутат булачакмын. Алар ике төрле. Беришесе, үз хезмәтләреннән азат ителеп, Дәүләт Советы комитетларында эшли, алар уч тутырып хезмәт хакы ала. Ә инде сессияләргә, утырышларга гына йөрүчеләре – гади депутатлар, андый байлыктан мәхрүм. Мин шул төркемдә булачакмын Хәер, эш акчада түгел. Мин – каләм хакына яши ала торган сирәк язучыларның берсе. Әйткәнемчә, максатым зуррак.

– Ркаил каләмдәш, тагын бер җайсыз сорау: депутатлыгың иҗатыңа зыян салмасмы соң, укучы, татар әдәбияты Ркаил Зәйдулла дигән талантлы әдибен югалтмасмы?
– Юк, югалтмас дип беләм. Дөньядан китәргә җыенмыйм ич. (Үзенә генә хас ихласлык белән көлә.) Исән булсам, әдәбияттан да китәргә уйламыйм. Медальнең ике ягы булган кебек, монда да ике яклы. Иҗатка бераз зыяны булыр инде башта. Вакыт азрак калыр. Ләкин файдасы да булыр дип уйлыйм. Язучыга үзе ачкан яңа дөнья иҗатына яңа сулыш, яңа образ-геройлар алып килә. Миндә дә шулай булыр дип ышанам.

– Алайса, депутатлар турында, ул даирәнең сәхнә арты турында кызыклы мавыктыргыч әсәрләр укыйбыз, Алла боерса. Халык язучысы булуыңны ишетеп, барыбыз да бик шатланган идек. Халык язучысы булдың инде, тиздән халык вәкиле дә булырга язсын үзеңә.
– Амин. Рәхмәт бик зур!

ӘҢГӘМӘ

29. 04.2019
Милләт җанатарлары җитми

Илһам Шакиров исемендәге концерт залын ачу тантанасы алдыннан Татарстан Президенты Рөстәм Миңнеханов татар зыялылары белән очрашты. Әлеге очрашуда берничә язучы алты пункттан торган хат та язып биргәннәр. Шушы хаттан соң әлеге язучыларны милләт алдында торган аерата әһәмиятле мәсьәләләрне күтәрмәүдә, шул җәһәттән конкрет тәкъдимнәр язмауда гаепләделәр. Әлеге уңайдан хат авторларының берсе Ркаил Зәйдулла белән әңгәмә кордык.
– Ркаил абый, сүзне татар зыялыларының Президент белән очрашуыннан башлыйк әле. Ни өчен язучылар җитәкчегә конкрет тәкъдимнәр язып бирә алмады?
– Очрашуда язучылар гына түгел, сәнгать һәм фән эшлеклеләре, яшьләрнең иҗтимагый оешмасы вәкилләре дә катнашты. Аның исемлеген кем төзегәндер, мин хәбәрдар түгел. Төрле өлкә кешеләре булгач, сөйләшү дә таркаурак булды. Аннан килеп, андый очрашуларның сценарие юк бит һәм, кемнәрдер язганча, тәкъдимнәр язып бирүне сораучы да булмады. Без, Рөстәм Галиуллин, Рүзәл Мөхәммәтша үзара сөйләштек тә, сүз алып вакытны сарыф иткәнче (ә анда сөйләргә атлыгып торучы өлкәннәр байтак иде), кайбер фикерләребезне язып кына бирергә булдык. Әлбәттә, тел мәсъәләсе, мәгариф, балалар бакчалары, мәктәпләр проблемалары иң беренче урында һәм алар турында Президент белә. Һәрберебез белгән ул проблемаларны әлеге очрашуда тагын бер кат туглауда мин мәгънә күрмәдем. Ул федераль кануннар белән бәйле. Ә без язганы – үзебез булдыра алган, нәкъ менә конкрет тәкъдимнәр иде. Язу стиленә килгәндә, без бит кемдер күрергә теләгәнчә, боеру, таләп итү позасын алып Президент белән сөйләшә алмыйбыз. Киңәш-табыш итү гадәте бар. Итәгать бар. Тәкъдимнәрне кайчакта идарәчеләр кабул итәргә дә мөмкин. Каршы килсәләр дә бернишли алмыйсың. Ләкин тамчы тама-тама боз тишә, диләр. Ул кәгазьне биргәнче безнең аксакал дип саналучы өлкән яшьтәге шагыйрьләр сүз алды. Иң беренче булып гадәттәгечә Ренат Харис чыгыш ясады. Ул Фатыйх Кәримгә һәйкәл кую мәсьәләсен кузгатты. Президент, “нишләп бер генә кеше турында әйтәсез? Һәйкәлләрне татар эшлекләренә, иҗат әһелләренә системалы рәвештә куярга кирәк. Сез мәсьәләне тарайтасыз”, – диде. Ә безнең кәгазьдә әлеге тәкъдим бар иде инде – иҗат әһелләренең бюстларыннан аллеяләр булдыру турында. Хәер, белүемчә, Фатыйх Кәримгә һәйкәл кую мәсьәләсе бу сөйләшүгә кадәр үк уңай хәл ителгән инде. “Үзгәреш җиле” мәсьәләсендә дә, минемчә, шулай ук дөрес фикер. Иске җырларны яңача башкару ул берничек тә үзгәреш була алмый. Яңа җырлар, яңача башкару кирәк. Роберт Миңнуллин да сүз алды. Аның фикеренчә, татар әдәбиятын башка телләргә тәрҗемә итү белән генә шөгыльләнмәскә, бүтән телләрдәге күренекле әсәрләрне дә татар теленә тәрҗемә итәргә кирәк. Үзенчә юмор белән, “Роберт Миңнуллин һәм Разил Вәлиевне укып кына татар баласы тәрбияләнә алмый”, -диде. Минемчә, болай әйтү бик үк дөрес түгел. Чөнки бала үз милләтенең язучыларын укып тәрбияләнергә, сабый чагыннан ук татарлык аның җелегенә сеңәргә тиеш. Әлбәттә, дөнья әдәбиятындагы күренекле әсәрләрне дә тәрҗемә итәргә кирәк. Тик андый ихтыяҗ бармы хәзер? Менә кайда мәсьәлә! Театрда декорация саклау урыны булмау, архив материалларын цифрлаштыру мәсьәләләре дә күтәрелде. Президент шуннан соң бездән глобальрәк мәсьәләләр турында сүз көтүен белдерде. Тик бит глобаль мәсьәләләр турында сүз әйтү өчен шул кимәлдә фикерли белергә дә кирәк! Монда һәркем үзен борчыган сорауны әйтеп калырга тырышты.
– Сез нинди мәсьәлә күтәрдегез?
– Мин дә глобаль мәсьәләләргә үрелмәдем. Әлеге очрашу кысаларында бу мөмкин дә түгел иде, минемчә. Әнә Рәшид Кәлимуллин нидер сөйләде, аны Президент, озак кына тыңлагач, системсызлыкта гаепләде… Безнең Илбашы бит нәкъ менә конкрет сөйләшүне ярата. Мин исә рәсми татар матбугатының аяныч хәленә игътибарны юнәлттем. Административ ресурс ярдәм итмәсә, тираж да җыеп булмаска мөмкин, дидем. Ни өчен? Чөнки сыйфатлы язмалар сирәк, гади журналистларның хезмәт хаклары түбән. Унике-унбиш мең хезмәт хакы алган журналист шәп сыйфатлы нинди язма бирә алсын?! Талантлы кеше андый хезмәт хакына эшләми. Ул бүтән өлкәгә китә. Журналистларны кыскарту бара, шул ук вакытта бюрократик аппарат үсә. Совет заманында Обкомда матбугат секторы бар иде, анда нибары өч кеше эшли иде. Үзгәртеп корулардан соң да, матбугат министрлыгында иң күп дигәндә 20 кеше утыргандыр. Аппарат аз санлы иде, журналистлар күп, дәрәҗәләре югары, һәм нәтиҗәдә татар матбугатының тиражы да зуррак булды. Хәзер шуның нәкъ киресе күзәтелә. Ә бит хосусый басмаларның тиражы ун мәртәбәләргә зуррак! Президент минем сүзләрне бик игътибар белән тыңлады. “Ә бит рәсми татар матбугатын яшәтергә акча мул бирелә,” – диде ул гаҗәпләнеп.
– Әдәбиятның төп проблемасы нәрсәдә?
– Аның проблемасы мәктәптән башлана. Безнең яшь дигән язучыларның да яше утыз тирәсендә. Рөстәм Галиуллин, Рүзәл Мөхәммәтша, Илгиз Зәйни, Йолдыз Миңнуллиналар сиксәненче еллар ахырында-туксанынчы елларда туып, күтәрелеш чорында үскән кешеләр. Мәктәптә татар теле дәресләре кими икән, ул турыдан-туры иҗат кешеләренең кимүенә китерәчәк. Хәзер үк күренә бит инде, әдәбиятка яшьләр килми. Балаларның китап укуы да кимегәннән-кими. Укучылар бар әлбәттә, ләкин алар да күбесенчә урыс әдәбиятын, дөнья әдәбиятының урысча тәрҗемәләрен укый. Чөнки бездә балалар әдәбияты бик түбән дәрәҗәдә. Замана баласы нәрсә тели – без аны бик белеп тә бетермибез. Мин, сабыйлар өчен берничә китап чыгарсам да, үземне балалар язучысы дип санамыйм. Ләкин бу проблема мине бик нык борчый. Чөнки милли куәс балачакта, мәктәптә салына. Мәктәптәге татар төркемнәре, татар сыйныфлары исә, күбесенчә күз буяудан тора. Мин моны үз балаларымнан чыгып әйтәм. Ярый, мин үз телебез дигәндә бик кырыс кеше. Безнең балалар татар төркеменә йөрде, аннан татар сыйныфына китте. Анда алар үзара урысча сөйләшә. Чөнки күпчелекне этник татар балалары тәшкил итә. Үзен татар дип санаган, ләкин татарча белмәгән кешеләрне этник татар дип атыйм. Чөнки ул татар саналса да, аның әти-әнисе генә түгел, хәзер әби-бабасы да татарча белмәскә мөмкин. Укытучы исә җиңел юл сайлый. Күпчелек татарча аңламый икән, ул урысчага күчә. Югыйсә баланың аңы һәр телне бик тиз эләктереп ала. Мохит тудырылганда, алар теләсә нинди телне өйрәнергә мөмкин. Элек дворяннар балаларына шул рәвешле күп телләр өйрәткән. Бер көн бер телдә, икенчесендә бүтән телдә сөйләшкәннәр.
Без үз телебезнең кадерен үзебез белмибез!
Телне үзләштерүдә гомум культура җитмәү мәсьәләсе дә бар. Өйдә татарча гына сөйләшсә, урысчага күчкәч, акценты була, дип бәйләнәләр иде элек укытучылар. Хәзер дә андыйлар бар. Нигә без акценттан куркырга тиеш? Сталин әнә үзенчәлекле акценты белән ничә еллар совет империясе белән идарә итте. Хәзер социологик тикшеренүләр күрсәткәнчә, аны урыс халкы Россинең иң бөек кешесе дип саный. Монда тагын бер әйбер бар, ул да булса урыс халкының татар теленә мөнәсәбәте. Сез иң бөек милләт, инородецлар сезнең телне генә өйрәнергә тиешләр, дигән сафсатаны гасырлар буе сеңдергән халыкның башка телгә түбәнсетеп каравы табигый. Тел җәһәтеннән тавыш шуннан китте дә. Баласын татарча өйрәнүне ул вөҗүде белән кабул итә алмый. Бөек халык баласы чаплашка телен нишләп өйрәнергә тиеш соң әле ул? Гомер буе Казанда яшәп татарның бер язучысын да белмәгән, әдәбияты, сәнгате, мәдәнияты белән кызыксынмаган “олы туганнарыбыз” бихисап. Һәм алар принципиаль рәвештә җирле халыкларның мәдәнияте белән кызыксынмый. Үзебезнең татарга килгәндә, урысның тарихын да, телен дә, мәдәниятын да белергә кирәк, сүз дә юк. Ләкин тәрбия шуңа гына юнәлтелгән икән, ул фәкать урыс мәдәнияте вәкиленә әверелә, ата-бабасы мәдәниятын бер субкультура дип кенә саный башлый. Андыйларны түрәләр арасында күреп торабыз. Урыс интеллигенциясе белән аралашканда да күбесенең безнең мәдәниятне шулай түбән кимәлдә санаулары сизелә. Кызганыч, Чехов, Толстой, Горькийлар кебек бүтән милләтләрне хөрмәт итүче, аларның язмышлары, мәдәниятләре белән кызыксынып яшәүче, кирәк чакта яман сүздән саклаучы зыялылар хәзер юк диярлек.
– Мондый шартларда әдәбиятны ничек сакларга соң алайса?
– Телне, мәктәпне сакламыйча, әдәбият турында уйлап булмый. Аны өстәгеләр дә аңлый. Минтимер Шәймиевнең полилингваль мәктәп булдыруга керешүе дә шул максаттан. Күп телле мәктәп дип аталса да, андый мәктәпнең максаты – татар телен мәгариф системасында калдыру, аңа күбрәк урын бирү. Татар балалары өчен элитар мәктәпләр кирәклеге турында мин туксанынчы еллардан бирле язам. Талантлы татар балаларын чит төбәкләрдән дә җыеп укыту мөмкинлеге булган, заман технологияләре кулланылган, конкурс нигезендә кабул ителә торган кампуслы мәктәп. Бу мәсьәләне күп мәртәбә мәгариф министрлары алдында да күтәргәнем булды. Шушы хыялның тормышка ашачагын күрү – күңелдә канәгатьләнү хисен уята. Иң сөендергәне – ул бер генә мәктәп булмачак. Минтимер агага тагын да озын гомер бирсен Тәңребез. Чөнки ул бер башлаган эшен ташлый торган кеше түгел. Мәктәпне салгач, иң беренче хәл ителә торган мәсьәлә бар. Ул да булса, милли җанлы, көндәшлекне күтәрә ала торган, югары сыйфатлы укытучыларны туплау. Чөнки күп очракта белгечнең исеме генә татар булып чыга. Алар исә бераздан үз кагыйдәләрен урнаштыра башлый һәм татар мохите акрынлап юкка чыга. Шулай да, мин Минтимер ага башлаган эшнең тормышка ашуына ышанам. Киләчәгебезгә оптимистларча карамасаң, әдәбият белән шөгылләнүнең дә, милләт дип сөйләнүнең дә бернинди мәгънәсе юк. Без инде, стенага борчак аткан кебек, күп сөйләдек. Митингларда да еллар дәвамында күпме чыгышлар ясадык. Сүз күп, эш юк. Шуңадырмы хәзер аларга күп кеше дә җыелмый. Илле-алтмыш кеше… Танышлар җыелышына әйләнде ул митинглар.
– Бөтен өмет балалар әдәбиятындамы?
– Адәм баласы, өлкәнәя барган саен, үткәннәрне искә алып сөйләргә ярата. Элек “Яшь ленинчы”газетасы, “Ялкын” журналлары редакцияләрендә язучылар үз кеше иде. Шаулап тора иде балалар матбугаты! Газета битләрендә Хәсән Сарьян, Нурихан Фәттахлар балалардан килгән хикәя-шигырьләргә анализ ясап, ничек язарга кирәк икәнен өйрәтеп, үз тәҗрибәләре белән уртаклаша иде. Без алар йогынтысында тәрбияләндек. Хәзер матбугатка язучылар кирәкми дә. Ләкин бит тематика тарая. Әле үз сүзен әйтә белә торган язучылар, сәнгать эшлеклеләре бар. Шуларны бергә туплап, нәрсәгәдер омтылырга кирәк. Редколлегия дигәне дә бик формаль нәрсәгә әйләнде. Мин, мәсәлән, “Идел” журналының редколлегия әгъзасы саналам. Аның соңгы тапкыр кайчан җыелганын хәтерләмим дә. Минемчә, балалар матбугатын яңадан торгызырга кирәк.
Яшерен-батырын түгел, хәзер бит Шәүкәт Галиев әсәрләрен дә балалар бик кабул итеп бетерми. Президентка язган тәкъдимнәр арасында фэнтезиларга ихтыяҗ турындагы пунктка бәйләнделәр инде, ләкин бит балалар шуны укый. Балалар тылсымны, маҗараларны ярата! Ә бездә хәзер андый әсәрләр бөтенләй юк. Андый әсәрләрне яза алучылар бар, юкса. Мәсәлән, Марат Кәбиров. Мин ышанам, грант биргәндә, ул аны башкарып чыгачак.
– Иҗат әһелләре белән очрашуда дәүләт заказлары мәсьәләсе кузгатылдымы? Гомумән, заказга яхшы әсәр язарга мөмкинме?
– Син, минем әле язылып бетмәгән романым турында сорарга кыенсынып торсыңдыр инде. Эш бара, “Кол Шәриф” әсәреннән бер өзек “Казан утлары”ның май санында чыгачак. Ләкин тарихи әсәр язу – ул бик катлаулы эш. Мәхәббәт романнарын тиз язып буладыр бәлки, киң полотнолы эпик әсәрләр еллар буе языла. Казан ханлыгы тарихына кереп китәсең икән, син Кырым ханлыгы, Нугай Урдасы, Әстерхан, Себер ханлыклары, Төркестан, Төркия, Россия тарихы – барысын да белергә, өйрәнергә тиешсең. Кол Шәриф турында минем “Соңгы татар” дигән пьесам да бар. Хөкүмәт биргән акча әрәм булды, дип кайберәүләр юкка “борчыла”. Аллаһ тәгалә гомер бирсә, әлеге әсәрне мин язып тәмамлармын, иншалла!
Әдәбият элек-электән заказга корылган. Ихтыяҗ булмаса, әдәбият та юкка чыга. Элек ханнар заказ биргән, хәзер дә андый очраклар бар, тик заказчылар гына вагайды. Борынгы әсәрләрне алсак, сүз башында Аллаһы Тәгаләгә мәдхия укыйлар, пәйгамбәрләрне телгә алалар да, ханның исемен атыйлар. Димәк, ханның үтенече буенча язганнар, шуның өчен матди ярдәм алганнар. Заказны теләсә кемгә бирмиләр, яза аласына ышаныч булган кешеләргә генә тапшыралар. Талантлы кеше исә заказ белән дә яхшы әсәр яза ала һәм язарга тиеш тә. Монда бөтен әйбер кешенең мөмкинлегеннән, сәләтеннән тора. Язучыга дәүләт заказы була икән, бу, әлбәттә, аңа стимул. Шушы әсәренә дәүләт түли, ә кайсыдыр әсәре бөтенләй бушлай языла.
Көнчелек гомер-гомергә булган. Кайберәүләр уйлаганча, безнең халыкка гына хас түгел. Әмма колониаль бәйлелеккә эләккән халыкларда бу сыйфат аерата көчле. Өстен халыкка дәгъва белдерү куркыныч, үз кардәшеңне талау җиңел бит. Шулай итеп әле ул иң өстәге идарәчеләргә ярарга да тырыша.
– Язучының хәле авыр, заказларга бәйле икән, бәлки аны һөнәрләр исемлегенә кертү турында сорарга кирәк булгандыр?
– Язучының хәле халкыбызныкы кебек. Ә һөнәрләр исемлегенә килгәндә, бу Татарстан хәл итә торган мәсьәлә түгел. Аны Дәүләт Думасында да күп тапкыр күтәреп карадылар, нәтиҗәсе булмады. Аннан килеп, бездә профессиональ язучылар бик аз бит.
– 300 дән артык язучы исәптә тора…
– Болар – иҗтимагый оешмада исәптә торучылар. Берлек әгъзалары. Ә язучы хезмәте белән туенучы һәм яши алучылар бик аз. Барысы да диярлек редакцияләрдә, университетларда һәм башка өлкәләрдә эшли. Әгъзаларның күбесе пенсиядә. Әдәби әсәр кеременә бик сирәкләр генә яши ала. Бу бөтен дөньяда шулай.
– Берлек турында сүз башлаганбыз икән, быел Татарстан Язучылар берлегенең юбилее көтелә. Ул оешкандагы идеясен, максатларын югалтып бетермәдеме?
– Безнең берлек 1934 елда оешкан. Аңарчы да төрле төркемнәр булган. Мәсәлән, татар пролетар язучылары ассоциациясе (ТАПП), аның Россия күләмендәгесе булган (РАПП), Совет язучылар берлеге һ.б. Сталин СССР язучылар союзын исә иҗат әһелләрен ныграк контрольдә тоту өчен оештырган һәм ул шул мактсатка хезмәт итте дә. Ә болай, берлек язучының иҗатына тәэсир итә алмый. Дөрес, совет елларында хәл башкача иде. Җыелышта ниндидер әсәрне тикшереп, утызынчы елларда судлар ясап, әдипләрне кулга алулар да булды. Димәк, берлек үзенә күрә репрессия органы да булып торган. Еш кына җитәкчеләре дә шундый язмышка дучар булган. Чөнки гел бер-берсе өстеннән әләк язганнар. Хәтта, рәис итеп билгеләргә язучы калмагач, бакча каравылчысын рәис итеп билгеләнүе дә мәгълүм. Хәзер инде язучылар берлеге – иҗтимагый оешма. Без төрле фикердәге, дөньяны төрлечә күзаллаучы кешеләр булсак та мәсләгебез бер. Барыбыз да татар милләтенең яшәвен, татар мәдәниятенең үсүен телибез.
– Берлекне ничек җанландырып җибәрергә?
– Мин аны сүлпән эшли дип әйтә алмыйм. Язучыларны даими рәвештә мәктәпләргә, төрле оешмаларга чакырып торалар. Язучылар берлеге аша. Берлек язучы белән әдәбият сөючеләр арасында арадашчы ролен үти. Әдәби кичәләр даими үткәрелә, вафат булган язучыларны җирләүдә дә берлек катнаша. Юбилейлар булып тора… Мин бу хакта җентекләп сөйли алмыйм. Идарәдә түгел. Шуңа күрә “ашаган белми, тураган белә”, – дип сүземне төгәллим.
– Сүз дә юк, өлкән буын белән эшли, ә менә яшьләр берлектән нигә читтә?
– Яшьләр бик үзгә алар. Мин туксанынчы еллардан соң, мөстәкыйль, үз фикерен әйтә торган, кыю кешеләр үсеп чыгар дип уйлаган идем. Күзәтүләрдән күренгәнчә, алар безнең буыннан да кыюсызрак. Меркантиль дип әйтимме соң… Шулай тоела миңа… Алар иң башта матди якны кайгырта сыман, үзенә файдасы буламы, юкмы икәнен ачыклый. Заманы шундыйдыр инде. Без исә бүтән тәрбия кешеләре. Түләүсез дә эшлибез. Чакыралар икән, барасың, шулай кирәк дип кабул итәсең, милли мәдәният эшендә нәни генә ярдәмем булыр дип уйлыйсың. Яшьләрне исә очрашуларга йөртү кыен. Бәлки алар да кайдадыр үзара сөйләшеп утыралардыр, мин белмим. Үзара бәлки алар да өлкәннәрне тәнкыйтьлидер. Әле искә төште: Мисырда борынгы пергамент кисәген тапканнар. Анда бер өлкән кеше яшьләрне тәнкыйтьләп язган. Яшьләр бик бозылды, болай барса, тиздән ахырзаман җитәчәк, дип фаразлаган. Дүрт мең ел элек. Ул һәр чорда шулай булган һәм булачак. Шуңа күрә мин үземне бик хаклы дип тә санамыйм. Рүзәл, Йолдызлар алар әле чын күңелдән милләт дип янып йөри. Шигырләрен укыйсың – безнең хәзер бөеклеккә дәгъва итүче шагыйрьләр дә аларның яшендә шундый кимәлдә, андый сурәтле итеп язмаган.
– Яшьләрнең үз артыннан ияртү сәләтенә килсәк?
– Халыктан читләшү бар анысы. Ул иҗатта да чагыла. Халык метаметафоралар белән язылган әсәрләрне бик укымый. Ул аны аңламый. Шигырьдә бераз һава кирәк. Твардовский, шигырь 21 очколы карта уены кебек, унсигез, унтугызынчысында син уңасың әле, ә инде нәфесләнеп китеп, яңа картага үрелсәң, оттырасың, дигән. Шигырьдә чама белергә кирәк.
Борчыган тагын бер мәсьәлә бар. Бездә хәзер бәйге өстенә бәйге. Мин ничәсендә жюри әгъзасы да булдым, жюри рәисе дә. “Илһам”, “Иделем акчарлагы” һәм башкалар. Анда меңләгән язмалар килә. Ләкин карыйсың, аны укучы үзе язмаган, 98 проценты укытучысы эше. Шул эшләр бәйгедән бәйгегә йөри. Чөнки укытучыга сертификат бирәләр. Моның белән балада әдәбиятка мәхәббәт уятып булмый бит. Ул үзе язарга тиеш. Талантлар да меңәрләгән кеше була алмый, алар бөтен республикага җиде-сигез булырга һәм шуларның берничәсе генә әдәбиятка килергә мөмкин. Димәк, бәйгеләрдә баланы ялганга өйрәтү бара. Укытучыларның үзләрен сайлаулар белән бозып бетерделәр, хәзер укучылар ялганга, күз буяуга өйрәнә. Әдәбиятка мәхәббәт уяту өчен әдәби түгәрәкләр оештырырга, китап укучылар конференцияләрен даими үткәрергә кирәк. Тик бит укытучыларның моңа вакыты юк, алар бюрократик аппарат өчен исәп-хисап язу белән шөгыльләнә. Өйләрендә бетмәс-төкәнмәс эш… Минемчә, һәр өлкәнең фанаты булырга тиеш. Шундый җанатарлар булмаганда милләт алга китә алмый. Анысы да булыр иде, иң аянычы – без елдан-ел демократик кыйммәтләрне югалта барабыз.
Әңгәмәдәш – Гөлинә Гыймадова

Scroll Up