Әңгәмә

Ркаил Зайдулла: «Богатые татары не читают, им книга даже бесплатно не нужна»

Глава союза писателей РТ о протекающей крыше, «прорабах духа» из ВКТ и советах президента

«Я же первый раз в съезде участвовал в 1979 году, будучи 10-классником. И никогда еще председатель не уходил спокойно», — рассказывает Ркаил Зайдулла, известный прозаик и драматург, который на прошлой неделе победил на выборах руководителя союза писателей РТ, преодолев отчаянное сопротивление своего соперника, поэта Рамиса Аймета. Некоторым делегатам съезда СП РТ не понравилось, что депутат Госсовета РТ Зайдулла фактически выступал как кандидат от власти. Впрочем, сам новый председатель СП РТ напоминает, что не является членом партии «Единая Россия», а его встречу после избрания с Рустамом Миннихановым почему-то проигнорировала даже президентская пресс-служба. О своих планах на новом посту Зайдулла рассказал в интервью «БИЗНЕС Online».

Ркаил Зайдулла: «Писатели народ своеобразный, со своим мнением и со своей позицией. Бывало, что наши съезды шли до глубокой ночи, но всегда приходили к общему знаменателю»Ркаил Зайдулла: «Писатели — народ своеобразный, со своим мнением и позицией. Бывало, что наши съезды шли до глубокой ночи, но мы всегда приходили к общему знаменателю»Фото: Андрей Титов

«Говорят же, что слово джигита должно быть одно»

— Ркаил-абый, хотим вас поздравить с избранием руководителем союза писателей Татарстана…

— …или посочувствовать. (Смеется.)

— Вы набрали большинство голосов делегатов съезда, но и ваш соперник Рамис Аймет получил немало. Не закончился ли съезд союза писателей своего рода расколом?

Марат Ахметов: «Пришел Ркаил, который выступил против поправок к Конституции!»

— Нет, я не думаю, у нас, писателей, все съезды бывают шумными, последний, пожалуй, являлся даже самым спокойным. После каждого съезда есть недовольные, потому что те, кто не победил, не могут быть рады. У нас есть пословица: «Җиңелгән көрәштән туймас» («Побежденный не устает»). Я сам дважды выставлялся в председатели союза, правда, тогда серьезно к подобному не относился. В этот раз тоже ни перед кем не заискивал, никого не уговаривал, не обещал ни премий, ни чего-то еще. Я же не люблю давать пустые обещания, такое не свойственно моему характеру, потому что, раз обещал — должен выполнить. Говорят же, что слово джигита должно быть одно.

Возвращаясь к теме раскола, не думаю, что его стоит ждать. Писатели — народ своеобразный, со своим мнением и позицией. Бывало, что наши съезды шли до глубокой ночи, но мы всегда приходили к общему знаменателю. Да, впервые звучат претензии в отсутствии кворума… На мой взгляд, они безосновательны.

— Не хотите своим заместителем назначить Рамиса Аймета, тем самым проявив уважение к тем делегатам, которые высказались за него?

— Я очень уважаю Рамиса Аймета как поэта, поэтому и не позвал своим заместителем. Он очень долго работал в союзе писателей РТ, являлся заместителем у Мухаммадиева, Курбана, Салихова. Думаю, что тем самым был нанесен вред его творчеству, ведь зам по творческим вопросам — очень хлопотное дело, ты должен создавать другим возможности для творчества, а это тебе самому не идет на пользу. Аймету уже за 50 лет, ему нужно больше писать, поэтому и не позвал его, кроме того, он не может быть замом, поскольку не избрался в новый состав правления.

Повторюсь, я считаю, что на съезде просто выпустили пар. Неважно, кто проголосовал против меня. Для меня все равны! И всегда будут те, кто не удовлетворен чем-то. Помните, на прошлом съезде Рабит Батулла называл 7 качеств, необходимых для председателя СП РТ? А у меня их нашли только 6. Я тогда ответил, что, если бы соответствовал всем 7, среди вас и не находился бы, а взлетел бы на небеса, как ангел. Писатели — такой щепетильный народ… Я же первый раз в съезде участвовал в 1979 году, будучи 10-классником. И никогда еще председатель не уходил спокойно. Но я постараюсь быть максимально объективным.

— Заместителей вы уже назначили?

— Моим заместителем по творческим вопросам назначена Ильсияр Иксанова, она известная поэтесса. По организационным вопросам зама пока нет…

«Долго сомневался, я же знаю, что за работа у председателя, наблюдаю за союзом с 1979 года. Ну, короче, уговорили. А ведь по молодости рассуждал о ненужности союза и даже в начале 90-х написал статью «Колхоз писателей»«Долго сомневался, я же знаю, что за работа у председателя, наблюдаю за союзом с 1979 года. Ну, короче, уговорили. А ведь по молодости рассуждал о ненужности союза и даже в начале 90-х написал статью «Колхоз писателей»Фото: Андрей Титов

«Долго сомневался, я же знаю, что за работа у председателя, наблюдаю за союзом с 1979 года»

— Скажите откровенно: вы сами хотели возглавить республиканский союз писателей или вас попросили?

— Честно говоря, такого намерения у меня не имелось. Я и депутатом Госсовета РТ не хотел никогда быть, даже не представлял себя в такой роли. Да, меня в прошлый созыв в 2014 году выдвигали, я даже в праймериз «Единой России» участвовал, но мои «друзья-писатели» похлопотали, и в последний момент я был вычеркнут из списка. Остепенился, построил себе в Камском Устье домик, чтобы заниматься творчеством, благо такая возможность была, так как за написание драматургических произведений проценты идут, можно нормально жить, не на широкую ногу, конечно.

Потом вновь заговорили о Госсовете. Предложили участвовать в выборах, тем более что имелся пример Туфана Миннуллина. Мы с ним были очень близки, он даже ко мне как к сыну относился, хотя разные моменты случались, но Туфан-абый всегда хотел, чтобы я участвовал в общественной жизни, считал, что у меня есть способности к этому, ведь я активно работал в публицистике. Сейчас, к сожалению, не так продуктивен, приходишь домой уставший, а в творчестве нужна сосредоточенность. Кроме того, до Ильфака Ибрагимова все наши председатели СП РТ были депутатами.

В общем, я чувствовал, куда дело клонится, в итоге где-то за месяц до съезда поступило предложение принять участие в выборах, чтобы по итогам возглавить творческий союз. Я посоветовался со своими единомышленниками, молодежью особенно, они настояли. Да, долго сомневался, я же знаю, что за работа у председателя, наблюдаю за союзом с 1979 года. Ну, короче, уговорили. А ведь по молодости рассуждал о ненужности союза и даже в начале 90-х написал статью «Колхоз писателей». Но с возрастом понимаешь, что он нужен!

— Для чего?

— Вот пишут, что это детище Иосифа Сталина, но ведь и до него были подобные союзы, еще до революции! Всякие там футуристы, акмеисты и другие объединения — это тоже своего рода союзы. Сталин просто организовал их на государственном уровне. Да, эти формы должны быть разнообразными, но, самое главное, наш союз не раскололся, как в Москве и некоторых регионах. Считаю, что писатели Татарстана тогда, в 1990-х, мудро поступили.

«Если пойдет на такой шаг, то может войти в историю как Шах-Али татарской литературы»

Недавно был в Чувашии, где прошла презентация моей книги на чувашском языке, так вот, там несколько союзов, которые борются друг с другом, денег нет, государство их не финансирует. Председатель союза Лидия Филиппова — редактор литературного журнала «Тăван Атăл» («Родная Волга»), весь союз умещается в ее кабинете, если бы не редакция, то даже помещения не было бы. А еще там есть союз под руководством небезызвестного в Чувашии Михаила Юхмы, специалиста по древним эпосам, у него есть офис, так как он пользуется авторитетом у провластных структур, но даже он жалуется, что тяжело, приходится искать спонсоров.

А в Москве сколько союзов! Есть союз писателей России, куда Данил Салихов ездил недавно, туда вступить проще, чем в СП РТ, среди наших писателей есть те, кто там состоит, хотя они это особо не афишируют, но наш устав подобное не запрещает. Членство там абсолютно ничего не дает, разве что можешь перед детьми похвастаться, дескать, я член союза писателей России. Там председатель Николай Иванов, непонятный писатель. Есть еще союз российских писателей, союз писателей Москвы, Санкт-Петербурга… Сейчас их хотят объединить в ассоциацию, которой руководит Сергей Шаргунов — писатель, депутат Госдумы. Но ведь в одну упряжку сложно впрячь медведя, зайца и трепетную лань, не думаю, что она заработает, ведь все находятся в контрах друг с другом. Если же ассоциация заработает, мы не прочь в нее вступить, почему бы нет. Но если сотрудничать, то делать это на равных, а не входить в состав того же союза писателей России.

«Мы выполняем такую же функцию как Всемирный конгресс татар, еще не знаю, кто эффективнее»«Мы выполняем такую же функцию, как всемирный конгресс татар, еще не знаю, кто эффективнее»Фото: «БИЗНЕС Online»

«Президент сказал, что татарские писатели ленивые»

— Говорят, что за время правления Данила Салихова СП РТ получил от государства «десятки миллионов рублей». Это много или недостаточно?

— Смотря как считать, всегда тому, кому дают, кажется, что этого мало, а для дающего — много. Вопрос сложный. Если честно, последние годы я не был в тесной связи с союзом, так как не являлся членом правления, хотя думаю, что и не все члены правления знают, как тратятся деньги. Проверки там были, вроде все нормально, не считая мелких финансовых нарушений.

Даже на содержание здания союза, где мы с вами разговариваем, необходимы большие средства, оказалось, что крыша протекает. Я, когда встречался с президентом Татарстана, первым делом поднял этот вопрос, не творческий, а хозяйственный. Здесь был капитальный ремонт в 2012 году, я тогда тут работал литературным консультантом, так сделали его некачественно, вентиляция плохо работает, есть тут камины, а их невозможно разжечь, говорят, что вообще забетонировали вентиляционные шахты.

— Но способен при этом союз выполнять возложенные на него функции? Кстати, а какие это функции, некоторые читатели, наверное, и не знают?

— Мы же профессиональный союз, у нас много немолодых и не очень здоровых литераторов, а как им помочь? Думаю, нужно создать фонд. Как он будет называться? Литературный фонд или что-то другое… У нас был литфонд, его закрыли, не смог он толком заработать. Кроме того, необходимо пропагандировать литературу, всячески ее популяризировать, этому служат и всевозможные литературные вечера, презентации книг.

Потом сказал ведь Евтушенко, что поэт в России больше, чем поэт. Мы выполняем такую же функцию, как всемирный конгресс татар, еще не знаю, кто эффективнее. У ВКТ, конечно, возможностей больше, куда они только ни ездят, даже на Находку, где, может быть, несколько десятков татар, я так и сказал об этом на заседании «Милли шура», что, конечно, не понравилось Василю Шайхразиеву. Он ответил, что у них миссия такая — каждый татарин на счету. Наверное, он прав, такими и должны быть прорабы духа.

— Есть мнение, что ВКТ увлекся сабантуйной дипломатией и перестал быть идеологическим центром развития татарской нации. Может, союзу писателей РТ стоит перехватить эту инициативу?

— Так ведь союз писателей намного раньше был создан, чем конгресс, он и выполнял данную функцию. Но мы всегда готовы с ВКТ сотрудничать, тем более что я сам член «Милли шура». Да, я сказал, что думаю, но ведь правда, она не всем нравится, тот же Шайхразиев мне высказал, дескать, я тебе первому дал слово, а ты меня критикуешь. Но критиковать надо, если меня критикуют, я к этому спокойно отношусь, подобное же помогает мобилизоваться.

Вы правильно сказали, что должен быть идеологический центр! Но ведь не только писатели являются объединяющей нацию силой, мы хотим сотрудничества, недавно разговаривали с руководителем Дома дружбы народов Иреком Шариповым, также у нас есть союз кинематографистов, союз театральных деятелей, союз композиторов… Я высказал ряд идей на встрече с президентом Татарстана.

— А когда была эта встреча с Рустамом Миннихановым?

— 5 марта. На второй день после съезда.

— Интересно, но, кажется, даже пресс-служба президента никакой информации об этой встрече не давала. Еще все удивились, ведь с Данилом Салиховым глава республики встречался на следующий день после избрания, а вас как будто проигнорировал.

— Не знаю, почему-то это не афишировалось… Я к Рустаму Нургалиевичу с письмами пришел, с просьбами, ведь просящего никто не любит. Когда про гранты для литераторов речь зашла, он сказал, что татарские писатели ленивые…

— Минниханов прав?

— Я и сам себя считаю лентяем, хотя 6–7 томов написал за всю жизнь. Это, конечно, мало. Но ведь у нас большинство членов союза — пожилые, думаю, не стоит ждать от 70–80-летних людей каких-то шедевров. Хотя кто знает… Но вряд ли кто-то из них создаст большое эпохальное произведение, пенсию же не просто так платят, это и творческих людей касается, да, он может писать, но обычно это не будет и рядом стоять с его произведениями, созданными в молодости. А бывает, человек издал книгу, приняли его в союз писателей, думаешь, будет еще лучше творить, а у него на этом все и закончилось, ну и что с ним делать? О таком же на съезде не скажешь, я и так за свои слова много страдал.

«У нас большинство членов союза — это лювди пожилые, думаю, не стоит ждать от 70-80-летних людей каких-то шедевров. Хотя кто знает…»«У нас большинство членов союза — пожилые, думаю, не стоит ждать от 70–80-летних людей каких-то шедевров. Хотя кто знает…»Фото: «БИЗНЕС Online»

«То, что с материнским молоком не впитал, — не получишь с коровьим»

— Реально ли издаться сегодня писателю в Татарстане? Или в любом случае все ограничится Татарским книжным издательством и тиражом в 500 экземпляров?

— Не 500 все-таки, а тысяча экземпляров, а то и больше, из которых 85 процентов пойдет в библиотеки. Все-таки у нас не худшая ситуация, поверьте, во многих регионах России нет таких возможностей, как в Татарстане. Да и в других соседних странах литераторам очень сложно, я наблюдал это на примере Кыргызстана.

Что касается в целом проблемы издания книг, то у нас сейчас же непонятный строй — капитализм ли, социализм ли. Но в нашей республике у руководства отношение хорошее не только к маститым авторам, а к любым литераторам. Если ты член союза писателей, то у тебя есть преференции в издании своей книги. Конечно, книги надо не только издавать, но и популяризировать, для такого должны быть специальные агенты, этим и само издательство должно заниматься. Вот сейчас все говорят про Гузель Яхину, но, если бы ее не поддержала в самом начале пути влиятельная писательница Людмила Улицкая, возможно о ней никто бы и не узнал.

— Как здесь может помочь союз писателей, например, в части популяризации книг, о которых широкий читатель не знает?

— Сейчас ведь время такое, что одними встречами с авторами не обойтись. Я хочу обновить сайт союза писателей, постараемся открыть YouTube-канал, где будут жаркие дискуссии, презентации. Но для этого прежде всего нужны кадры.

— А вам самому много приходится читать рукописей?

— Рукописей очень много приходит, сейчас комиссия по сохранению и развитию татарского языка объявила конкурс на гранты, в «Казан утлары» их сотнями присылают. Его редактор Рустам Галиуллин хочет на союз писателей взвалить эту обязанность, может, и правильно. В своей жизни я очень много рукописей прочел, все-таки в журнале «Идель» проработал почти четверть века. Я, может, стал бы большим писателем, но, читая чужие рукописи, дошел до такой жизни. (Смеется.) Большинство известных сегодня молодых литераторов я выпустил, когда работал в «Идель». Да, в свое время пришли в литературу Рустам Галиуллин, Рузаль Мухаметшин, Лилия Гибадуллина, Йолдыз Миннуллина, Ленар Шаех, Рифат Салях и другие. Все это было на волне подъема национального самосознания.

Но если преподавание в школах татарского языка уменьшается, закрываются школы, то тогда, к сожалению, ни писателей, ни читателей не будет. Все упирается в систему образования. Если человек толком не знает татарский язык, что с ним ни делай, он не сможет написать пронзительные произведения на этом языке. Да, может выучить, но ведь, как у нас говорят, то, что с материнским молоком не впитал, — не получишь с коровьим. Все равно это будет не то.

У нас ведь сейчас есть очень талантливые писатели, пишущие на русском языке, допустим, Айдар Сахибзадинов, Рустем Сабиров, Шамиль Идиятуллин, Ильдар Абузяров, они бытовой татарский знают, но литературный — это совсем другая вещь. И нам их не надо отталкивать от себя. Как только меня избрали, Абузяров попросил взять в союз, если захочет, почему бы нет?

— У вас ведь даже в программе это было — усилить работу русскоязычной секции СП РТ.

— Да, но у большинства тех, кто пишет по-русски, имя и фамилия татарские. Все равно думают, что они татарские писатели. Хорошо, что Ольга Иванова появилась, я ее сразу в правление взял, фамилия говорящая. Правда, оказалось, что и ее мама — татарка.

Очень интересный феномен. Вот был великий Фазиль Искандер. Полуабхаз, полуперс, писал на русском. В основном об абхазах, о Кавказе… Относится ли он к русской литературе? Конечно! Называл он себя русским писателем абхазского происхождения. А Чингиз Айтматов? Он тоже писал на русском. К какой литературе он относится? Я, честно говоря, не могу ответить на этот вопрос.

«С людьми, пропагандирующими всякие антиказанские теории, не стану ни дружить, ни работать»

— По слухам, сейчас есть такая установка, чтобы и премию имени Тукая получали не только деятели культуры с татарскими именами и фамилиями. В прошлом году удачно подвернулся Денис Осокин, выпустивший книгу практически со всеми своими произведениями.

— Осокину дали не из-за того, что он русский или горный мариец. Когда его обсуждали на комиссии по присуждению премии, и Фарид Бикчантаев, и Ильдар Ягафаров его поддержали, они любят такую литературу. Вы читали Дениса Осокина? Это же, мягко говоря… такая литература не для всех. Такие даже не рассказы, а заговоры. Поэзия в прозе.

— На съезде жаловался Николай Сорокин, что в союзе писателей РТ всего два чувашских автора, а раньше была даже целая секция.

— Да, помню, там был председателем Василий Юдин, сейчас нет такой секции, потому что чувашских писателей всего двое.

«Они рассуждают: ну что могут татары написать?»

— Недавно было озвучено наличие планов присоединения к «Татмедиа» Татарского книжного издательства, многие восприняли эту идею в штыки. Другая сторона говорит, что в «Таткнигоиздате» за бюджетные деньги издают одних и тех же авторов, которые получают хорошие гонорары за невостребованные аудиторией книги. Как вы считаете, нужна такая реформа?

— Я не считаю реформой то, что издательство будет подчиняться «Татмедиа», еще ни одна структура не расцвела после присоединения к кому-то. Да, в работе «Татмедиа» есть подвижки, возросли тиражи того же «Казан утлары». Без поддержки агентства этого трудно достичь. Но и сам Рустам Галиуллин мастерски работает с распространением, сейчас из произведений, которые были прежде напечатаны в журнале, издают карманную книгу по бросовой цене, я слышал, что спекулянты ее выкупают и продают уже подороже.

Битва за субсидии: Таткнигоиздат не хочет вливаться в «Татмедиа»

Естественно, реформа нужна, возможно, им не понравится сказанное мною, я считаю, что у «Таткнигоиздата» слишком раздутый штат. Много людей, не относящихся к книге. Я же 40 лет в этом соку варюсь, знаю, как все происходит. Сам не жалуюсь, они сразу же после издания моей книги провели презентацию в новом литературном кафе, которое теперь по тому же адресу Декабристов, 2 (здание «Татмедиа» — прим. ред.). Со мной все ясно, а как быть тому, кто не является депутатом? Я говорю о презентациях, популяризации книги.

И потом, книга дороговата. Моя, например, 770 рублей стоит (сборник рассказов и публицистики «Сунар» («Охота»), даже многие московские книги столько не стоят, тем более мы не привыкли к таким суммам. Богатые татары не читают, им книга даже бесплатно не нужна, а для того, кто читает, это дорого. Вот пенсионер, получающий пенсию 12 тысяч рублей, что ему важнее — продукты, лекарства или книга?

— Еще одна проблема — переводы. Слышали такую историю. Когда Буинский театр выступал со спектаклем «Папоротник» по вашим «Мишарским рассказам» в Москве на «Золотой маске» в программе «Маска плюс», то на обсуждении столичные зрители спрашивали: а что это за автор такой интересный, Ркаил Зайдулла, почему мы его не знаем?

— Я же поднял вопрос о необходимости создания центра художественного перевода, Рустам Нургалиевич дал согласие. Здесь приоритет — перевод на русский, ведь через русский язык можно выйти на другие народы. В советские годы переводом занимались такие маститые писатели, как Анна Ахматова, Леонид Мартынов, Семен Липкин, Рувим Моран и другие. Было время, что их произведения находились под негласным запретом, так чем-то же надо заниматься, кушать хочется. Но имелся и неподдельный интерес. Рассказывают, что к Ахматовой пришли и предложили перевести Тукая, она была больна, думали, что откажется. Однако она быстро согласилась и сказала: «Своего обязательно переведу». Впоследствии Анна Андреевна перевела 11 стихотворений классика татарской поэзии… Да, были те, кто от души делал переводы, но для большинства это являлось все равно ремеслом. Но, как бы там ни было, это способствовало популяризации татарских писателей! Только вот кого переводили? В основном Тукая и Джалиля! Еще Абсалямов был очень популярен в советское время.

У главного редактора газеты «Литературная Россия» Вячеслава Огрызко недавно вышла книга статей о деятелях национальных литератур, начинается она со статьи о Джалиле. Вы же помните, что во времена СССР было такое: выдвигали одного представителя от каждого народа — от Дагестана Гамзатов, от Башкирии Мустай Карим, у нас неизменным являлся Джалиль. Раньше хоть эти имена знали, люди думали: раз есть такая величина, значит, у этого народа существуют, наверное, и другие писатели, а сейчас вообще никого не продвигают. Когда я работал в СП РТ, мы печатали в московских журналах наших авторов. Немного доплачивали сами, но москвичи выбирали, отправишь им 100 произведений, может, 5, 10 из них понравится. В «Октябре» выходили, в «Дружбе народов», «Литературной газете», я думаю, что такую практику тоже надо продолжить. Конечно, количество читателей не будет таким, как во времена Советского Союза, но все же люди узнают о нас, о татарской литературе.

У нас с Турцией хорошие отношения, там есть союз евразийских писателей, Якуб Омароглы — его руководитель, я с ним лично знаком, там издавалась моя книга прозы. Есть у нас член союза писателей РТ Фатых Кутлу, он напрямую с татарского переводит на турецкий, десяток книг уже выпустил, сейчас занят «Антологией современного татарского рассказа», туда вошли произведения 30 писателей, увидевшие свет в течение последних лет.

«...Кого переводили? В основном Тукая и Джалиля! Еще Абсалямов был очень популярен в советское время»«…Кого переводили? В основном Тукая и Джалиля! Еще Абсалямов был очень популярен в советское время»Фото: «БИЗНЕС Online»

— Получается, что на турецком издается больше татарских писателей, чем на русском?

— Ну как больше, и на русском издают кое-что, есть те, кто за свои деньги нанимает переводчика и выпускает, но ведь не в Москве издается, а у нас…

— Московские литературные агенты особо и не ищут национальных самородков?

— Что уж греха таить, какое-то пренебрежение есть, они рассуждают: ну что могут татары написать? И не только татары, вообще любые другие народы. Там все от личных связей зависит. В Турции с этим полегче. Например, по моей просьбе опубликовали роман Розы Туфитуловой «Гөлсем», он у нас позже увидел свет с названием «Язмыш җиле». Ведь тут включают в план, согласовывают, а там проще — выпускают тиражом в тысячу экземпляров; если продается, то еще выпускают. В романе «Гөлсем» рассказывается о женщине, дочери чистопольского ишана Закира Камали Гульсум Камаловой-Ачуриной, она выходит замуж за фабриканта Акчурина. Очень интересная личность, она в свое время в Тукая влюблялась, в нее саму был влюблен великий казахский поэт Магжан Жумабаев, у него есть целый цикл стихов, посвященных Гульсум. Во время Балканской войны она едет в Стамбул, в госпиталь, сестрой милосердия, выступает в Стамбульском университете, призывает женщин сдавать свои ювелирные украшения, чтобы эти деньги отдать на поддержку турецкой армии. Туркам сюжет понравился.

Сейчас я хочу, чтобы опубликовали Тауфика Айди о его поездках в Турцию, Гагаузию. Удивительно, но сегодня в Турции есть литераторы, которые напрямую с татарского на турецкий переводят, хотя и здесь они есть — Кутлу, Асия Рахимова, еще пара человек. Но у нас сложно с переводом, сразу начинают говорить о деньгах, в Турции такого нет почему-то. То ли у них специальные гранты есть для пропаганды культур тюркских народов. Жаль, что у нас с «Тюрксой» (международная организация тюркской культуры — прим. ред.) связи оборвались, какой-то негласный запрет существует…

— Считается, что «Тюрксой» — это инструмент влияния Турции.

— Этот вечный жупел пантюркизма, до революции еще так было. Если бы восстановить связи, было бы неплохо, они часто мероприятия проводят по всему тюркскому миру.

Конечно, мы сотрудничаем и с другими странами, например, в Казахстане мою книгу переводят. Тут могут сказать, дескать, вот пользуешься своим положением и издаешь, но это сотрудничество началось еще до депутатства. С азербайджанцами хорошие связи, там выходили произведения Разиля Валеева, Роберта Миннуллина, сейчас прозу Рустама Галиуллина выпустили. Я лично знаком и с киргизскими, и с узбекскими писателями.

Вот у нас в больших странах есть полномочные представительства Татарстана. Я не пойму, чем они занимаются там? Есть представительство даже во Франции, возможно, занимаются экономическими вопросами, а ведь должны в том числе и нашу культуру продвигать!

«Я много выступал, начал печататься с 8 лет, с большими писателями стал общаться в 14-15 лет — с Хасаном Туфаном, с Сибгатом Хакимом, будучи студентом выходил на трибуну в союзе писателей РТ, был публицистом. А тут выступил один раз в Госсовете, и все услышали»«Я много выступал, начал печататься с 8 лет, с большими писателями стал общаться в 14–15 лет — с Хасаном Туфаном, Сибгатом Хакимом. Будучи студентом, выходил на трибуну в союзе писателей РТ, был публицистом. А тут выступил один раз в Госсовете — и все услышали»Фото: Андрей Титов

«Я спросил его: «А почему ты меня не вербовал?»

— Как вы себя чувствуете в Госсовете РТ, есть там с кем пообщаться писателю?

— Сначала некомфортно было, но, оказывается, есть люди, с кем можно поговорить. Очень искренним человеком оказался Айрат Зарипов, нынешний председатель нашего комитета по культуре и национальным вопросам. Есть и предприниматели, например Марсель Мингалимов из Челнов, он татарское отделение пединститута окончил в свое время, возглавляет сейчас крупную строительную фирму. Вот с ним можно легко разговаривать, тем более гуманитарий по образованию. Выдающийся актер Камаловского театра Рамиль Тухватуллин… Вот и там нашел своих единомышленников.

— Какой вы видите свою миссию в татарстанском парламенте?

— Туфан Миннуллин на этот вопрос отвечал, что одно дело, когда я выступаю с речью о проблемах национальной культуры с трибуны союза писателей, другое — Госсовета, она моментально расходится.

Я много выступал, начал печататься с 8 лет, с большими писателями стал общаться в 14–15 лет — с Хасаном Туфаном, Сибгатом Хакимом. Будучи студентом, выходил на трибуну в союзе писателей РТ, был публицистом. А тут выступил один раз в Госсовете —  и все услышали.

Мне еще вот что не нравилось. В 90-е годы по телевизору выступали некоторые писатели, говорили, что сейчас авторитет литератора упал, а в Советском Союзе можно было на гонорар от одной книги два года жить. Я все время думал: что вы там мелете?! Допустим, молодой парень, влюбленный в литературу, смотрит на вас, а тут такое болтают, он и делает выводы: оказывается, в этой профессии нечего делать. Таких было много — талантливые ребята, спрашиваешь: «А куда идешь учиться?» А они: «В медицинский, юридический, финансово-экономический». Да, есть те, кто, выйдя на пенсию, возвращается в литературу, но там уже песок сыпется. Мой поход в депутаты имеет и такую цель — чтобы мой пример вдохновил других стать писателями!

«Не можем забыть участие в злачной программе, где вы снимались топлес!»

— Вы единственный депутат Госсовета РТ, который проголосовал против президентских поправок к Конституции РФ, таких народных избранников и по стране оказалось немного…

— Да, мало, была депутат из Якутии Ил Тумен, которая не только выступила против этих поправок, но и в знак протеста сложила свои депутатские полномочии. Многие говорили (у нас уж такой народ), что мне сверху велели голосовать против. Ну кто может мне приказать? Я же не совсем надежный для власти человек. Мне один высокопоставленный человек так и сказал однажды: «Ты, конечно, неудобный человек для власти». На что я ответил: «Зато адекватный».

В юности был такой случай: многих моих друзей в военкомате или в специальной комнате оперного театра сотрудник КГБ пытался завербовать, некоторые отмазывались, говорили, что недостойны такого доверия, а некоторые, может, и пошли на сделку, не знаю. Там работал Ровель Кашапов, сейчас он директор музея ФСБ, был моим автором в журнале «Идель», мы подружились, я спросил его: «А почему ты меня не вербовал?» Он говорит: «Так ведь ты на следующий день вышел бы и кричал на каждом углу: „Я завербованный агент КГБ!“ Особенно, если бы выпил».

В нашей фракции, кстати, были и воздержавшиеся на том голосовании по поправкам. А я хоть и состою во фракции, но не член партии «Единая Россия», на меня, думаю, партийная дисциплина не распространяется. И потом, я же все-таки поэт! А что с поэта взять?!

— Вам за эти полтора года было стыдно за Госсовет Татарстана? Например, когда проголосовали за детского омбудсмена Ирину Волынец, активно выступавшую одно время против обязательного преподавания татарского в школе, хотя это соответствует Конституции РТ, где сказано о двух госязыках в республике? Ведь фактически продавили на госдолжность человека, который отрицает базовые вещи для республики… Вы же голосовали против ее кандидатуры?

— Конечно, я даже выступил там… А насчет стыда, ну а что стыдиться, мне же все было известно заранее, знал, куда иду.

Я не вижу в романе «Зулейха открывает глаза» глумления над татарским народом, просто у разных людей своя трактовка«Я не вижу в романе «Зулейха открывает глаза» глумления над татарским народом, просто у разных людей своя трактовка»Фото: «БИЗНЕС Online»

«Гузель прочитала, но моя трактовка ее не устроила»

— Давайте еще о литературе. Есть такие авторы, которым не сильно нужны разные союзы писателей, чтобы стать успешными. Существует такой феномен, как Зифа Кадырова, как вы к ней относитесь?

— Первое ее произведение, роман «Язмыш сынавы», для Челнинского татарского театра я инсценировал, был аншлаг, Зифа тоже пришла. Принесла бэлеш, сидит и плачет, говорит мне: «Откуда ты там такие слова нашел?» Но в драме главное — сюжет. Зритель шел на Зифу. Потом директор театра сказал, что этот спектакль столько денег принес, что они на них четыре других поставили. В чем ее секрет? Он простой — героиня-женщина, которой тяжело, пьет муж или погибает трагически, становится вдовой, но преодолевает трудности, остается человеком, находит новую любовь, в конце к ней приходит счастье. Хеппи-энд. Это народу нравится, особенно женщинам.

«Мне нужно время, чтобы все обдумать»: краевед из Самары обвинил Гузель Яхину в плагиате

— Если все так просто, то почему другие писатели не могут повторить ее успех?

— Ну у нас есть еще Набира Гиматдинова, но она поэтична, не так проста. Вообще, сюжет Золушки есть во всей мировой литературе. Не могу сказать, что татары просто сентиментальные, нет, книги Зифы переводят на русский язык — также спрос есть. Я как-то рекомендовал ей вступить в союз писателей, не знаю, возможно, ее туда не приняли, а может, она и сама не захотела.

Я и Гузель Яхину поддержал, за что меня ругали некоторые наши национальные деятели, к тому же еще и депутатом стал, что добавило критики от них. Я не вижу в романе «Зулейха открывает глаза» глумления над татарским народом, просто у разных людей своя трактовка. Я сделал инсценировку данного произведения, Гузель прочитала, она ведь читает по-татарски, но моя трактовка ее не устроила, сказала, что это уже не ее роман. Она считает, что энкавэдэшник Иван Игнатов влюбился в Зулейху, раз полез в воду ее спасать. Так ведь и палач может спасать свою жертву до того, как убить! А в моей инсценировке, дескать, вертухай воспользовался своим служебным положением. Да, может, Гузель и хотела показать чистую любовь, но в литературе случается такое, что автор одно хотел сказать, а был понят совершенно иначе. У меня получилось, что Зулейха вынужденно сошлась с Игнатовым, для того чтобы выжить, вырастить ребенка…

— Значит, Яхина не дала добро на такую постановку, а у вас уже была договоренность с каким-то театром?

— Да, была, конечно, я бы мог, чтобы не пропадала работа, смягчить чуть-чуть, но театр отказался от этого проекта.

— А какой театр?

— Не скажу.

У Гузель Яхиной уже третья книга вышла, и ее принялись ругать, даже не читая. Уверен, что и многие критики романа «Зулейха открывает глаза» его даже в руки не брали. Тут и другие моменты есть. Говорят, что татары завистливые, но я считаю, что не только татары, у всех национальностей можно обнаружить эти пороки.

— Президент Минниханов сказал вам, что татарские писатели ленивые, а рецепта, как их встряхнуть, не дал?

— Президент дал один рецепт, но это не для печати, хотя, может, им и воспользуюсь.

Зайдуллин Ркаил Рафаилович (Ркаил Зайдулла)

Депутат Государственного Совета РТ VI созыва, завлит НГТДТ им. Миннуллина, председатель союза писателей РТ.

Родился 23 января 1962 года в деревне Чичканы Республики Чувашия, окончил Казанский государственный университет им. Ульянова- Ленина (1985).

1984–1985 — учитель начальной военной подготовки в селе Старый Татарский Адам Аксубаевского района ТАССР.

1985–1987 — корреспондент газеты «Яшь ленинчы».

1987–1989 — корреспондент газеты «Татарстан яшьләре».

1989–2009 — главный редактор журнала «Идел».

С 2009 года — литературный консультант союза писателей Республики Татарстан.

С марта по июль 2017-го — главный редактор журнала «Гаилә һәм мәктәп».

С 2017 года — заведующий литературной частью Нижнекамского государственного татарского драматического театра им. Миннуллина.

С сентября 2019-го — депутат Государственного совета РТ VI созыва.

С марта 2021 года — председатель союза писателей РТ.

Заслуженный деятель искусств РТ (2009).

Член союза писателей Республики Татарстан, лауреат премии Джалиля (1990), государственной премии Тукая (2010).

Айрат НигматуллинАльфред Мухаметрахимов

Хәбәр

Фото: Кирилл Антонов

Съезд писателей вышел онлайн

Новым председателем татарстанского союза стал депутат Ркаил Зайдуллин

      Коммерсантъ (Казань)

№37

       от

Ближайшие четыре года Союзом писателей Татарстана будет руководить поэт и драматург Ркаил Зайдуллин — такое решение вчера приняло большинство делегатов XIX съезда писателей республики. Новый председатель известен тем, что как депутат Госсовета активно выступал в защиту татарского языка и голосовал против изменения Конституции России. Альтернативным кандидатом на съезде был поэт Рамис Айметов — он готов оспорить итоги выборов, полагая, что делегаты не собрали кворум, поскольку некоторые из них принимали участие через Zoom, что не предусмотрено уставом.

Избрание нового председателя Союза писателей Татарстана стало основным вопросом повестки съезда, в котором приняли участие более 200 делегатов. Они собрались на трех площадках: в Казани в театре Карима Тинчурина, а также в Набережных Челнах и Альметьевске (были на связи через конференцию в Zoom). Такой формат был выбран из-за пандемии COVID-19. В Казани в съезде помимо делегатов принимали участие глава аппарата президента республики Астат Сафаров, министр культуры Ирада Аюпова и вице-спикер Госсовета Марат Ахметов (он возглавляет комиссию при Рустаме Минниханове по вопросам сохранения и развития татарского языка).

Напомним, с 2016 года Союз писателей Татарстана возглавлял Данил Салихов. Его полномочия истекли еще в 2020 году, но тогда писатели не стали проводить съезд из-за ограничений по коронавирусу (большинство членов союза уже в преклонном возрасте). Кандидатура господина Салихова ни им самим, ни кем-либо из делегатов на второй срок не выдвигалась (хотя это позволял устав). В прошлом году Данил Салихов подвергся серьезной критике за встречу с главой Союза писателей России Николаем Ивановым, на которой шла речь о вхождении татарстанского союза в общероссийское объединение. Сейчас Союз писателей Татарстана является самостоятельной организацией и существует в основном за счет субсидий из республиканского бюджета.

Кандидатуру 59-летнего Ркаила Зайдуллина на пост председателя первым предложил писатель Гарай Рахим. Затем ее поддержали и другие делегаты, в том числе с площадок в Альметьевске и Набережных Челнах, а также бывший председатель Союза писателей Татарстана в 1989–1999 годах Ринат Мухамадиев.

Ркаил Зайдуллин (Ркаил Зайдулла) — татарский поэт, писатель, драматург, переводчик, публицист. В 2016 году уже участвовал в выборах председателя Союза писателей республики, но тогда проиграл Данилу Салихову. С 2017 года является заведующим литературной частью Нижнекамского государственного татарского драматического театра имени Туфана Миннуллина. В 2019 году избирался в Госсовет Татарстана по списку «Единой России», стал членом комитета по образованию, культуре, науке и национальным вопросам. Ркаил Зайдуллин как депутат неоднократно выступал в защиту татарского языка, например, предлагал разработать процедуру тестирования кандидатов в президенты Татарстана на знание госязыков республики. На сессии в марте 2020 года Ркаил Зайдуллин единственный из депутатов голосовал против поправок в Конституцию России, инициированных Владимиром Путиным. Депутат усомнился, «уместны ли религиозные мотивы» в Конституции светского государства, имея в виду поправку о «вере в Бога». Также он выступил против поправки о статусе русского языка как «языка государствообразующего народа», заявив, что «за настоящее и будущее федерации несут ответственность все народы».

Писатель Фоат Галимуллин выдвинул кандидатуру поэта Рамиса Айметова. Ее поддержала писательница и политик Фаузия Байрамова, которая считает, что Ркаилу Зайдуллину «тяжело» быть председателем союза. Свои симпатии господину Айметову высказал и Данил Салихов, хотя напрямую за него голосовать не призывал. В то же время Марат Ахметов поддержал кандидатуру своего коллеги по Госсовету Ркаила Зайдуллина.

На голосование также выдвигали поэта Рафиса Курбанова (руководил союзом до Данила Салихова). А поэт Назибя Сафина предлагала на пост председателя главного редактора «Мэдэни жомга» Вахита Имамова. При этом она вспомнила, как прокуратура через суд добилась признания экстремистской книги господина Имамова «Запрятанная история татар», что, по ее мнению, несправедливо. Однако и Вахит Имамов, и Рафис Курбанов взяли самоотвод. При этом господин Курбанов призвал голосовать за Ркаила Зайдуллина.

В итоге из двух оставшихся кандидатов большинство голосов получил господин Зайдуллин (голосование было тайным и проводилось в перерыве съезда). Ему поддержку оказали 122 делегата, в том числе 91 делегат в Казани. В поддержку Рамиса Айметова голосовали 74 человека (из них 64 — в Казани).

Господин Айметов и его сторонники поражение не признали, заявив, что на съезде не было кворума делегатов. Кроме того, поэт выступил против учета голосов из Альметьевска и Набережных Челнов. «Это не по уставу. Чтобы учитывать эти голоса, необходимо было внести изменения, а затем проводить голосование»,— объяснил он „Ъ“. Он назвал прошедший съезд «хаосом» и не исключил, что будет оспаривать его итоги.

Ркаил Зайдуллин считает, что оснований для непризнания результатов голосования нет. «Кворум был. Такое бывает, что проигравший еще раз хочет побороться»,— сказал он „Ъ“. Новый председатель заверил, что Союз писателей Татарстана останется самостоятельным: «Я не вижу смысла входить в Союз писателей России». В то же время он не исключил, что татарстанское объединение может стать одним из участников созданной в конце прошлого года Ассоциации писательских союзов, которую возглавил депутат Госдумы Сергей Шаргунов (КПРФ). Ркаил Зайдуллин сообщил, что вместе с новым составом правления союза подготовит программу его развития на ближайшие четыре года. «В первую очередь это работа с молодежью и создание центра творческого перевода»,— обещал господин Зайдуллин.

Кирилл Антонов

Каланча

Үтерелгәннәр кабат терелми, яки виртуаль дөньяның агулы җимешләре (14.01.2021)

Узган атнада бер бәдбәхет адәм актыгы, өйләренә кереп, унсигез яшьлек кызны һәм аның ата-анасын – тулы бер гаиләне! – үтереп чыккан. Имеш, ул кызга мәхәббәтен аңлатып караган да, кыз аны кире каккач, шундый җинаять ясаган. Кызның әти-әнисе дә аларның аралашуына каршы булган.
Юкка түгел, дибез хәзер, чамалаганнар, димәк, кем икәнен. Ләкин алар нинди тәмуг кисәве белән бәйләнешкәннәрен бөтенләй үк аңлап җиткермәгәннәр шул. Юкса аңа ишек ачарлар идеме… Хәер, башка сыймастай җинаятьне ничек чамалыйсың? Кичке уннар тирәсендә әлеге егерме ике яшьлек бәндәнең, куенына пычак яшереп, әлеге өйгә килүе җинаятьнең алдан ук уйлап эшләнгән гамәл икәнен күрсәтеп тора.

Әлеге хәбәрне ишеткән һәркемнең дә күңеле тетрәнгәндер, мөгаен. Ләкин җинаять корбаннарын элек күреп белгән, аралашкан кешеләргә тагын да авыр. Мин дә шулар арасында. Үтерелгән Фәридә ханымны мин яхшы белә идем. Кызы Камиләне дә сабый чакта күргәнем булды. Фәридә татар матбугатында кырык елга якын хезмәт иткән ханым. Мин белгәндә ул «Мәдәни җомга» газетасында сәркатип вазифасын башкара иде. Аңарчы «Социалистик Татарстан», «Татарстан хәбәрләре» газеталарында эшләгән. Сабыр, итагатьле ханым буларак исемдә калды.

Үзен татар матбугатына җитәкләп керткән күренекле журналист Шәех Зәбиров турындагы истәлекләрендә ул татар матбугатында эшли башлавын болай сурәтли: «1978 елның көзе. Мин, унҗиде яшьлек кыз, „Социалистик Татарстан“ газетасы редакциясенә эшкә килдем. Машинкада эшли алам, урыс мәктәбен тәмамласам да, татар телен яхшы беләм дип әйтергә була, чөнки кечкенәдән туганнарыма, Әтнәгә кайтып үстем».

Белүемчә, кызы Камилә дә чын татар тәрбиясе алып, тыйнак һәм эш сөючән булып үсте. Фәридә ханым аны шактый соңлап, кырык яшендә тапкан иде, шуңа ата-ананың барлык назына мөлдерәмә килеш тиенеп буй җиткергән кызыйның шулай япь-яшь килеш фаҗигале рәвештә һәлак булуы… юк, сүз табып булмый моңа.

Әлеге кешелексез җинаятьне кылучы Рөстәм Мөхәммәдуллин кем ул? Нишләп ул мондый коточкыч җинаятькә барган? Тикшерүчеләр, әлбәттә, җеп очын табарлар, җинаятьче дә лаеклы җәзасын алыр. Ләкин төп сорау калыр: өч кешенең җанын кыю өчен кем, нәрсә булырга кирәк?

Мин инде милли тәрбия турында, безнең гореф-гадәтләр, өлкәннәрне олылау, кечеләрне санлау кебек нәрсәләр турында фәлән-фәсмәтән дип сүз озайтып тормыйм. Аның ише кешене тотнаклы итә торган тормоз, күренеп тора, бу бәндәгә көйләнмәгән, бу чып-чын хәзерге цивилизациянең продукты.

Бәлки ул гаиләсендә «дөньяның кендеге» булып үстерелгәндер…

Ниндидер теләге үтәлмәсә яисә кемдер аңа каршы төшсә, кулга корал алып проблеманы хәл итү ышанычы, әлеге кемсәнең психикасы сау булуына да шик уята. АКШта әнә мәктәпкә корал алып килеп, сабакташларын күпләп үтергән яшүсмерләр турында әледән әле ишетеп торабыз. Минемчә, бу яңа төр җинаятьчеләр — виртуаль дөньяны чынбарлык белән бутаучы буынның вәкилләре. Компьютер уеннары бүген бөтен дөньяны яулап алды. Балалар, яшүсмерләр, капланып, дөньяларын оныткан әлеге уеннарның күбесендә сугыш, үтереш, туктаусыз кан кою. Ләкин ул уеннарда үтерелгәннәр кабат терелә, янә уен дәвам итә. Виртуаль дөньяда кеше гомере бер тиен дә тормый. Ләкин тормыш уен түгел. Кеше җанын кыясың икән, иң каты җәзаны да алырга тиешсең. Психикасы авышкан дигән сылтау була алмый.

Әлбәттә, минем уйлануларым фараз-гоманлау гына. Җан кыючылар һәр заманда да булган. Ләкин виртуаль дөньядагы киртә сикерүләрнең реаль тормышка да йогынты ясавын күреп торабыз.

Подробнее: https://tatar-inform.tatar/comment/z-ydulla-rkail/14-01-2021/terelg-nn-r-kabat-terelmi-yaki-virtual-d-nyany-aguly-imeshl-re-5799053

Ркаил каланчасы

Казакъстан бөтенлегенә кемнең эче поша? (07.01.2021)

Яз да түгел, көз дә түгел, ләкин аң авыш булса, ул барыбер кышкы салкында да тышка бәреп чыга икән.
РФ Дәүләт Думасының мәгариф һәм фән комитеты рәисе Вячеслав Никоновның: «Казакъстан территориясе — Россия тарафыннан олы бүләк», дип белдерүен башкача ничек аңлатасың? Әллә биредә ел фасылларының бернинди катнашы юкмы? Кемнәрнеңдер уенда йөргәне еш кына кайберәүләрнең теленә күчә бит… Аннары Сталиннан кала иң кансыз дәүләт эшлеклесе саналган Вячеслав Молотов кулында тәрбияләнгән Никоновның, Советлар Союзы таркалып, дистәдән артык бәйсез дәүләт барлыкка килүенә һәмишә кайгырып йөрүе дә гаҗәп түгел. Аның бит исеме дә бабасы хөрмәтенә кушылган! Империяне элеккеге чикләрдә торгызырга теләүчеләр бер ул гына түгел. Никоновтан соң ук Дәүләт Думасының тагын бер депутаты Евгений Федоров Казакъстанның кайбер өлкәләре (төньяктагы өлкәләр булса кирәк) кайчандыр РСФСР тарафыннан арендага бирелүе, ә СССРдан чыгуга аның бу җирләрне кире кайтарырга тиешлеге турында белдерде. Ул гына да түгел, Казакъстан белән бердәм дәүләт төзү кирәклеген дә әйтте.

Киң инде, киң Казакъстан аркылыга да, торкылыга да! Зурлыкны берничек тә яшереп булмый бит аны. Үзләрен дөньяның кендеге санаган кемсәләрнең күзен кыздырып тора, бернишли алмыйсың. Мин аларның Казакъстан картасына карап хыяллануларын да ап-ачык күз алдына китерәм. Янәсе, моңарчы дәүләткә дә тиенмәгән күчмәннәр шундый олы биләмәләргә хуҗа булсын әле! Менә гаделсезлек! Күршенең бит аның тавыгы да күркә булып күренә.

Казакълар мондый белдерүләрдән соң кымшанып алды, әлбәттә. Казакъстанның бөтенлегенә сүз белән янаучылар бит төрле саяк-сандырак түгел, биек кәнәфиләрдә утыралар. Тышкы эшләр министрлыгы нота да бирде, министр Мохтар Тләүбирде депутат Федоровның сүзләрен саф урыс телендә «бред сивой кобылы» дип тә атады. Казакълар урыс телен безнең кебек үк яхшы белә. Киресенчә, бездәге кебек үк, үз телләрен җүнләп белмәүчеләр шактый. Ничек инде шуларны үз кочагыңа алмыйсың?!

В. Никонов бик озак акланып маташты. Янәсе, Казакъстан республика буларак оешканда казакъларның барлык территориаль ихтыяҗы үтәлгән икән, ул шуны гына күздә тоткан. Ягъни, казакълар, башкалар кебек үк, дәүләтчелекне Мәскәү кулыннан алганнар. Мин инде монда тарихка кермим, Алаш Урдачыларның дәүләтчелек өчен көрәшен дә сөйләп тормыйм (соңыннан аларның барысы да атып үтерелә).

Кыскасы шул: Тләүбирде дөнья җәмәгатьчелеген болай дип тынычландырды: «Тышкы эшләр министры буларак шуны әйтәсем килә, бу (депутатларның сөйләгәне — Р. З.) һич тә Россия Федерациясенең рәсми позициясенә туры килми.»

Болар ел ахырында булган хәлләр, менә берничә көн элек (5 гыйнвар) Казакъстан президенты (Мәмләкәт башчысы) Касыйм-Җумарт Тукаевның «Egemen Qazaqstan» газетасында «Бәйсезлек барыннан да кыйбат» дигән мәкаләсе дөнья күрде. Һичшиксез, ул РФ сәясәтчеләренә җавап рәвешендә язылган: «Казакъларга беркем дә читтән мондый олы территорияне бирмәгән. Безнең тарих 1991 елдан яки 1936 елдан башланмый. Безнең кешеләр биредә Казакъ ханлыгы чорында да һәм аннан да элгәре — Алтын Урда, Түрк каганаты, һуннар һәм саклар заманында ук яшәгән, тормыш иткән.» Һәм ул «безнең территориянең бөтенлеген шик астына алган кайбер чит ил кешеләре» провокациясенә каршы торырга һәм милли мәнфәгатьләрне якларга чакыра.

Безнең монда нинди катнашыбыз бар? Юк, әлбәттә. Безгә яңа елның имин булуын теләргә генә кала.

Нәфрәт орлыклары: без татарга үлгәч тә тынгы юк (04.01.2021)

Декабрь башында Әстерханда Тукай һәкәленә буяу сибеп, беләгенә һәм күкрәгенә свастика ясап куюлары хакында гаммәви мәгълүмат чараларында хәбәр ителгән иде инде. Шул төнне үк атаклы нугай мәгърифәтчесе Габделхәмид Җанибәковның (1879-1955) Тукай һәйкәленнән шактый ерак куелган бюстын да буяуга манчыганнар.
Әстерхандагы «Дуслык» татар мәдәни җәмгыятенең җитәкчесе Әнвәр Алмаев әйтүенчә, шушы җинаятьләрне эшләүдә гаепләп, өч адәм актыгын инде кулга алганнар икән. Ләкин әле аларның исем-фамилияләрен әйтмиләр. Яшьләр икәне генә билгеле. Шулай да аларның кемлеген чамалау кыен түгел. Свастика билгесе үзе үк боларның нинди горуһтан икәнен ачык сөйли, минемчә.

Шушы аяныч вакыйга үзебезнең Казанда берничә ел элек булган хәлләрне искә төшерде. Хәтерлисезме, дүрт ел элек Африкадагы Чад иленнән килгән студентны үтергәннәр иде. Явызларча… Башына чүкеч белән сукканнар, тәненә әллә ничә тапкыр пычак кадаганнар. Җан кыючылар иректә озак йөри алмады, тиз арада ике бәндәне кулга алдылар. 20 яшьлек Роман Халилов белән 22 яшьлек Руслан Архипов (чын фамилиясе Хәялиев, ул аны татарча булганга алыштырган!) булып чыкты алар. Урыс фашистлары икән. Үзләрен мифик арийга санап, урыс канының саф килеш калуы өчен көрәшеп йөрүләре. Тәннәре тәреләр, качлар белән чуарланган.

Казанга белем эстәргә килгән бичара студент  тәне кара булганга үтерелгән… Аңарчы Казанда Һиндстан студентын үтергәннәр иде, әлеге җинаятьне дә шушы төркемнән күрәләр.     Кыяфәте ошамаганга, болар татар егете Ранил Мирсәитовны да урамда үтергәнче кыйнаган. Каратут чырайлы булган, мөгаен. Югыйсә Халиловның үз кыяфәте дә аннан ерак китмәгән. Кыйнау, талау… Иң мөһиме — болар расистик идеологияне корал иткән экстремистик төркем оештыруда гаепләнде. Тикшерүчеләр әлеге төркемнең унсигез тапкыр җинаять кылуын ачыклаган.

Нацикларның саны бу ике адәм актыгы белән генә төкәнми. Төркем җитәкчесе Халиловның һич курыкмыйча прокурорга кычкыруы күпне күргән репортерларны да шаккатырган иде: «Барыбызны да утыртып бетермәссез! Тоталмассыз!»

Халилов белән Архиповны башта Яңа бистә зиратындагы йөздән артык мөселман кабер ташын җимерүдә дә гаепләгәннәр иде. Ләкин, күрәсең, тикшерүчеләр аларның бу җәһәттән гаебен раслый алмаган. Аңарчы ук, элегрәк экстремист чыгышлары белән билгеле булган 24 яшьлек Ростислав Малахов та кабер ташларын җимерүдә гаепләнеп тоткарланган иде. Анысы тоткынлыктан җәмәгатьчелеккә мөрәҗәгать итеп, бу вәхшилектә үзенең гаебе булмавын белдерде. Янәсе, әлеге зиратта аның әтисе, туганнары дәфен ителгән, андагы кабер ташларының җимерелүе аның йөрәген дә җәрәхәтли. Урыс милләтчесенең нәсел очы күп очракта татар зиратына барып тоташа! Хәер, шул ук хатында ул бу зиратның кайда икәнен дә белмәвен, анда бер тапкыр да булмавын яза. Ата-бабасының каберенә килеп бер мәртәбә дә баш имәгән бәндәдән ни көтәсең? Нинди баш ию?! Гамәлләренә, исем-атына караганда ул алардан әллә кайчан ваз кичкән инде. Тора-бара алиби да табылып, тикшерүчеләр аның өстеннән дә әлеге гаепне алдылар.

Аңлашылса кирәк, биредә Яшел Үзәннең Бәчек авылындагы кебек, бу вәхшилекне психик авыруга сылтап калдыру мөмкин түгел. Тарихтан беләбез: кабер ташларын җимерү — бүтән халыкка булган нәфрәт хисеннән акылы томаланган бәндәләр эше ул. Вәхшилекнең иң җирәнгеч мисалы. Ләкин аның үз мантыйгы бар. Вәхшиләр фикеренчә, алар күралмаган халык, кабер ташларын югалта-югалта, җир йөзеннән хәбәр-хәтерсез мәңгелеккә юкка чыгарга тиеш. Шуңа күрә дә гасырлар дәвамында татар кабер ташлары чиркәү нигезләренә куеп калдырылды, урамнарга, дуңгыз абзарларына түшәлде.

Һәйкәлләр турында инде әйтеп торасы да юк. Ниндидер чүчмәкләргә һәйкәл?! Төбе-тамыры белән актарып алырлар иде, тик әлегә буяу сибү белән чикләнәләр.

Хәзерге заманда, бөтен җирдә видеокамералар эленеп торганда, яңадан-яңа тәфтишләү ысуллары гамәлгә кергәндә, шәһәр зиратындагы мондый вәхшилекнең ачылмый калуы гаҗәпләндерә, әлбәттә. Йөздән артык кабер ташын шулай шыпырт кына аударып-җимереп чыгу мөмкин эшме? Һәр экстремистик оешма иминлек органнарының күз уңындадыр ләбаса!Нәфрәт орлыклары уңдырышлы туфракта! Адәм актыкларын мондый юлга этәргән сәбәпләрне аңлавы кыен түгел. Бер генә халыкның аерымлыгын, бөеклеген раслап хәтта рәсми кешеләр лаф органда, бөтен дөньяга мәгълүм залим Явыз Иванга һәйкәлләр куелганда (патша вакытында да мондый гамәл кылмаганнар), аңы ныгымаган инфантиль буынның зомбилашуына гаҗәпләнеп булмый.

Салымны түлә, үз телеңнән ваз кич! (25.12.2020)

Кырым татарларын ватаннарыннан кугач, авыл-шәһәрләрнең исемен дә тоташ алыштыру башлана. Татарның үзе генә түгел, сүзе дә дә калмасын! Шулай итеп Карасубазарны Белогорск дип атый башлыйлар, борынгы авылларга Солнечное, Яблоневое, Веселое исемнәрен тагалар. Монда күчерелеп утырган халык һәрвакыт «веселый» булсын, дигәннәрдер инде.

Безгә моның ни катнашы бар, диярсез. Безнең илдәге әллә кайчан булган фаҗигаларны искә төшереп утыра башласаң, сүз байлыгың җитмәс, күз яшьләрең корып кибәр. Шөкер, Татарстан дигән милли республикада (үзара җөмһүрият дип тә җиппәрәбез әле кайчак!) яшибез. Беркем дә аны бездән тартып алырга җыенмый сыман. Ләкин юк-юкта үткәннәрнең канлы шәүләләре күз алдында пәйда була да куя.

Искә төшереп торалар бит!

24 декабрьдә Алабугада шәһәрнең башкарма комитеты рәисе вазыйфаларын үтәүче А. Минебаев җитәкчелегендә топонимик комиссиянең утырышы булган. Анда әлеге комиссиянең 24 августта узган җыелышта кайбер урамнарга бирелгән татарча исемнәрне урысчага алыштырырга дигән карарга килгәннәр. Ни өчен Татарстанда урамнарга татарча исемнәр кушып булмый? Моңа ук барып җиткәннәре юк иде бит әле. Җавап бер: Мәскәү татарча исемнәргә каршы икән. Аның да әле салым түләтү службасы! (Бу турыда урысча язылган документ әлеге язмага теркәлә). Ягъни без салым түли-түли үз телебездән ваз кичәргә тиеш. Монысы да яңалык түгел инде — балалар бакчаларында да үзебездән үк акча түләтеп балаларыбызны урыслаштыралар бит.

Мәскәү чиновниклары татарча атамаларга каршы булуларын РФ хөкүмәтенең 2014 елның 19 ноябрендә кабул ителгән «Адресларны билгеләү, үзгәртү һәм юкка чыгару Кагыйдәләрен раслау турында» N 1221 Карары белән бәйләп аңлатканнар. Аның 55 пунктында акка кара белән язылган (тәрҗемә итеп тормыйм): «Наименования элементов планировочной структуры и элементов улично-дорожной сети должны отвечать словообразовательным, произносительным и стилистическим нормам современного русского литературного языка».

Ләкин бу Карар, минемчә, урыс атамаларына гына кагыла. Ә татарча атамалар фәкать татар әдәби теленең һәр төрле нормаларына туры килергә тиеш. Югыйсә, бу Карар РФ Конституциясенең үзен үк санга сукмый дигән сүз.

Хыял урамы хәзер улица Мечтателей булачак. Без үз телебездә хыяллана да алмыйбыз булып чыга. «Мечтать не вредно» ди дә бит дәүләт төзүче халык, тик бер шарты бар икән: димәк, аның телендә генә «мечтать итәргә» кирәк. Татарча хыяллансаң, бик тә зыянлы булырга мөмкин. Үзеңә дә, илеңә дә. Мало ли что…

Ләкин шунысын әйтергә кирәк, Мәскәүдәге салым түләттерү хезмәтенең татарча атамаларны теркәргә каршы булуы федераль законнарны да, үзебезнең кануннарны да тупас бозу булып тора. Алабудагы топонимик комиссиянең бу шовинистларга бернинди каршылык күрсәтмәве гаҗәп. Хәер, нигә гаҗәп? Бу урында башка сүзне кулланырга кирәк.

Әлбәттә, Татарстан Дәүләт Советынның киләсе сессиясендә бу турыда сүз кузгалыр дип уйлыйм.

 

Фәрит Гыйбатдинов… Без аңладык аның кем булганын! (17.12.2020)

Чувашия татарларының милли-мәдәни мохтарияте (автономиясе) рәисе Фәрит Гыйбатдинов татар дөньясында билгеле шәхес иде. Алтмыш яшьлек гомер бәйрәмен уздырып озак та үтмәде, быел бөтен дөньяны үлем кубызында биетә башлаган зәхмәт чиреннән арына алмыйча, җәй көне бакыйлыкка күчте.

Якташлары аны онытмый: 15-16 декабрьдә Чабаксар шәһәрендә һәм мәрхүмнең туган авылы Урмайда «Гыйбатдинов укулары» дигән исем астында искә алу кичәләре узды.

Фәрит белән мин сиксәненче елларның азакларында танышкан идем. 1989 елда Чувашиядә Татар иҗтимагый үзәге оештырып, безнең якта борын-борыннан яшәгән милләттәшләребезне ул милли-мәдәни җәһәттән бер йодрыкка туплауга иреште.

Җиңел эш түгел. Безнең татар берләшергә бик атлыгып тормый. Шундый көннәрнең берсендә икәү генә гәпләшкәнебез әле дә истә. Бик мавыгып үзенең киләчәккә ниятләре урында сөйләде ул; мин аңа ышандым, максатына ирешәчәк бу! Күзе янып тора, мәсләге ачык, нияте изге. Ләкин ул вакытта әле аның гомумтатар милли хәрәкәтендә гаҗәеп зур урын тотачагын күз алдына да китереп булмый иде. Халыкара фестивальләр оештыруы, үз ансамбле белән чит илләргә кадәр барып җитүе, Урмай авылының исемен күз күрмәгән биеклеккә күтәрүе аның никадәр максатчан, фидакяр кеше булуын күрсәтте.

Кызганыч, бездә андый кешеләр сирәк; бу аның вафатыннан соң бигрәк тә ачык аңлашылды, йөрәкне тагын да ныграк әрнетте.

«Бер кеше үзе генә берни эшли алмый», дигән гыйбарә бар. Эшли ала! Мәйданга башта һәрвакыт бер кеше чыгып баса һәм үз янына фикердәшләрен, тарафдарларын җыя.

Кайвакыт Фәрит үзен «көтүче» дип атый иде. Аның бу сүзендә тирән мәгънә ята. Безгә чыннан да җитәкләүче, алга өндәүче көтүчеләр җитми.

Кайвакыт Фәрит үзен «көтүче» дип атый иде. Аның бу сүзендә тирән мәгънә ята. Безгә чыннан да җитәкләүче, алга өндәүче көтүчеләр җитми.
Юкса бит Фәрит бөтен асылы белән сәнгать кешесе иде! Милли-мәдәни эшләрне оештыру, җитәкләү юнәлешенә кереп китүен ул үзе дә сизми калды шикелле. Башыңа төшсә, башмакчы буласың. Ул оештырган «Мишәр» фольклор ансамбле бөтен төрки-татар дөньясында дан алды. Чирек гасыр дәвамында ул «Урмай моңы» эстрада фестивале үткәрде. Татар сәхнәсен тоткан хәзерге җырчыларның байтагы шунда канат ярды шикелле. «Урмай-Зәлидә» исемле төрки халыклар мәдәниятенә багышланган Бөтенроссия фестивале дә федерациядә яшәүче төрки халыклар өчен яңалык булган иде. Ә татар халкының милли мирасына багышланган «Кәрван-мирас» фестивале? Мөнәҗәтләр, бәетләр, дини җырлар фестивале «Мәдхия»… Фестивальләр, конкурслар, фәнни-гамәли конференцияләр, татар теле укытучыларының җыеннары, мәдәният хезмәткәрләренең семинарлары… Болар бит даими, ел саен! Ничек вакыт тапкан? Соңгы елларда әле ул биш вакыт намазын да калдырмый иде. Аллаһка сыгынуы да ярдәм иткәндер…

Үзе исән чакта без аның нинди масштабтагы шәхес икәнен тулысынча аңлый идекме соң? Дәригъ! Тукай әйтмешли, «без аны кайдан белик, мискин үлеп аңлатмагач?» Хәер, үлгәч мәртәбәли белү дә сирәк күренешкә әверелеп бара.

Шактый гына этеш-төртештән соң, Чувашия татар милли-мәдәни мохтарияте рәисе вазифасына, ниһаять, Фәритнең тарафдары, авылдашы, хәзер Чабаксар шәһәрендә яшәүче эшмәкәр Хәйдәр Сафиуллин сайланган. Һәм иң куанычлысы — эшен ул Фәрит кардәшебезнең исемен мәңгеләштерүдән башлады. Әлеге искә алу кичәләрендә Фәрит Гыйбатдинов турындагы истәлекләр китабын да тәкъдим итү булды (Төзүчесе Рафис Җәмдихан). Комсомольский районы үзәгендә Фәрит үзе озак еллар директор булып эшләгән сәнгать мәктәбе хәзер аның исемен йөртәчәк. Урмай мәдәният сараеның диварына Фәрит истәлегенә мемориаль такта куелды. Урмайның бер яңа урамына да аның исеме биреләчәк.

Хәйдәр Сафиуллин миңа милли-мәдәни мохтариятнең тагын бер нияте турында сөйләде. Чабаксарда бер урамга Тукай исемен бирергә җыеналар икән. Чувашия Башлыгы белән бу хакта сөйләшү булган. Әлеге урам Батыр районы Бикшик авылында туып-үскән академик Хәбиб Миначев (1908-2002) исемен йөрткән урам белән кисешә. Шул урында җыйнак кына сквер да бар. Милләттәшләр анда бөек шагыйребезгә һәйкәл дә куярга тели.

Бу эштә Татарстаннан да ярдәм көтәләр. Анысы инде табигый. Ансыз булмас.
Подробнее: https://tatar-inform.tatar/comment/z-ydulla-rkail/17-12-2020/f-rit-gyybatdinov-bez-a-ladyk-any-kem-bulganyn-5793489

Мәкалә

ИЛЧЕ

Ерак офыклар артында, саф биеклекләргә омтылган таулар арасында күңелне тын гына дәшкән, тиңсез рухи байлыклар вәгъдә иткән Мәгарәләр… Уйлап баксаң, кеше үз гомеренең аерым мизгелләрендә балачакка-яшьлеккә кайтара алучы тылсымлы дару вәгъдә иткән Мәгарәләрен уй-хыял-‘ ларында үзе генә белгән изге юл-сукмаклар буйлап эзләп китә түгелме?! һәм шушы хыялый эзләнүләрдән, якты алгы-сулардан аерым бер мәлдә шигърият тә туадыр, мөгаен.

XX йөзнең сиксәненче елларында әдәбиятка, шигърияткә килгән, үз буынының иң тынгысыз, сәләтле, уйчан шагыйрьләренең берсе (буынлашларын әйдәп баручы шагыйрь, язучы дип тә әйтәләр аны) Ркаил Зәйдулланың нәүбәттәге шигъри китабы бер сүз белән—серле рәвештә «Мәгарә» дип атала… Китапны укыганда аңлыйсың: юкка түгел икән бу. Чөнки, ошбу серле Мәгарә темасы шигъри мәҗмуганың биш бүлеген дә мәгънәви, фәлсәфи, метафорик тоташтырып тора. Дүрт бүлекнең дә тәүге өлешендә без Мәгарәгә юл тоткан шигъри «мин»нең үзенчәлекле шигъри маҗараларын укып үтәбез. Бишенче бүлектә ул, ниһаять, Мәгарәсенә килеп җитә һәм аннан үзенең бәхетле, кадерле балачагына кире кайтаручы тылсымлы даруны алып чыга… Игътибар итсәң: кайсыдыр яктан бу шигъри каһарманның символик маҗаралары Пауло Коэлъоның мәшһүр «Алхимик» романын хәтерләтеп куя…

Шундый сорау туа: ни өчен танылган шагыйрь Ркаил Зәйдулла төрле еллардаиҗат ителгән шигырьләрен гомеренең чиста чишмәбашын сагынган ностальгия астында берләштерергә булды икән? Шагыйрь байтак гомер кичереп, тормыш юлы узып, төрле эш-гамәлләр кылып Мәгарәгә барып җитә—«Үз җаныма төбәлдем бу кичтә, Җаным гүя алтын мәгарә…»—һәм күңелендә янә үткәннәргә әйләнеп кайта… Бәлки, шагыйрь безгә монда гомеренең зур бер арасы, циклы тәмамлануын белдерергә телидер?! Бәлки, ул узылган еллар биеклегеннән үткәннәргә бер караш ташларга омтыладыр, үзе өчен мөһим булган Шигъри Нәтиҗә дә ясарга алгысыйдыр?!

Уйласаң, Мәгарәдә вәгъдә ителгән тылсымлы даруны эзләп табарга ашкыну—гомеренең иң гүзәл чакларын янә кичерергә, янә кабатларга алгысыну—ул кешенең иң кадерле хатирәләре белән, гомеренең иң чиста чаклары белән бергә калырга теләведер. Чөнки, күнел биеклегеннән карасаң, балачак ул—Сафлык Иле, берсеннән-берсе матуррак Хыяллар Галәме, кыскасы, тормышның иң керсез-гөнаһсыз, иң матур чагы… Менә ни өчен кеше олыгайган саен, тормыш кырыслыклары һәм катлаулылыклары белән күбрәк очрашкан саен күңелендә аңа ешрак бага.

Яшәеш лабиринтларында үз Мәгарәсен эзләп киткән Ркаил Зәйдулланың шигъри «мин»е дә еллар артында күмелеп калган балачагына, аның иң истәлекле көннәренә еш әйләнеп кайта.

«Мәгарә» китабының беренче бүлеге, гомумән, нәкъ менә шул балачак, яшүсмерчак дөньясы белән, гомернең чишмәбашын олы Сагыну белән бәйләнгән дә инде. («Өмет», «Хәлвә», «Әби», «Типте тупны шаян малай…», «Авыл малае», «Рәхмәт» һ.б. шигырьләр)… Бу шигырьләрдән олыларның мәшәкатьле тормышында сирәк очраган ниндидер үтә бер табигыйлек, сафлык, җылылык бөркелеп тора төсле!.. Аларда балачак гомернең иң мөкатдәс чагы булып күз алдына баса! Бу якты дөньяда әти-әни дә бар, әби-бабай да исән-сау, офыклардан офыкларга кадәр җиһан түгәрәк, ул шатлык-бәхет өчен генә яратылган булып тоела…

«Төнге рәсем» шигырендә шагыйрь еракта—еллар артында калган кадерле балачагын искә төшереп сагына:

Хуш исле печән өстендә Малай йокыга талган. Янәшәсеннән баралар Абыйсы да әтисе... Ә дөнья... Дөнья шундый— Дөньяда чәчәк исе. Мәңге онытылмас бу төн. Сәхра, йолдызлар, ирек. Нарасый бара арбада, Әнисен төштә күреп.

Гаҗәеп гүзәл дә һәм гади дә сурәт ул: чәчәк исен сулап атлап баручы әтисе белән абыйсы, һәм әнисен төшендә күреп арбада татлы йокыга талган саф күңелле малай!.. «Тукта, мизгел!» диясе килә эчкерсез рәвештә. Балачакның асылын әнә шундый гади дә, серле-якты да минутлар тәшкил итә бит!..

Әмма, дөньяга килгән кеше, гомер буе сафлык илендә, ак хыяллар дөньясында кала алмыйдыр ахры?!. Вакыт алга тәгәрәгән саен, фанилык аның күңелендә үзенең тамырларын җибәрергә ашыга. Еллар узгач, кеше телиме-теләмиме, олыларның үзенчәлекле дөньясына атларга мәҗбүр.

Атлар булып томырылды күккә Балачакның ап-ак хыяллары,—ди шагыйрь дә уйчан төстә «Булмый елап» шигырендә.

Сорау гына кала: кайчан башланды икән сон шагыйрьнең гүзәл балачак—ак хыяллар дөньясы белән саубуллашуы, фанилык белән күпмедер килешүе? Уйласаң, аңласаң—тормыш кырыслыгы белән беренче очрашулардан, җанны авырттыргыч тәүге югалтулардан түгелме икән?! Шагыйрь үз иҗатында балачагының һәм яшьлегенең сагышлы көннәренә дә вакыт-вакыт әйләнеп кайта… («Карт этне алып чыгалар… « һ. б. шигырьләр)

Әйе, яшәгән саен кеше тормышында табулар белән бергә югалтулар да үз урынын ала. Китапның икенче бүлегендә, мәсәлән, исән-сау каләмдәшләренә багышлаулар белән бергә инде бакыйлыкка күчкән, татар тормышында якты эз калдырып киткән күренекле каләмдәшләре истәлегенә (Фаил Шәфигуллинга, Мөхәммәт Мәһдиевкә һ. б…) багышланган шигырьләр дә бар. Шушы шигырьләрдә чор-заманның үз табышлары һәм югалтулары да чагылып үтә. Сүз дә юк: XX гасыр ахырында кыргый капитализм чоры килү, җәмгыятьтәге кайсы куанычлы, кайсы начар үзгәрешләр, рухи тамырлардан да күпмедер ераклашу нечкә күңелле шагыйрьләр яшәешенә дә үз тәэсирен ясамый калмады. Бәлки, кыйблалары итеп рухи тормышны алганнарга үзара теләктәшлек, иптәшлек тә җитеп бетмәгәндер?!. Замана зилзиләләре бөтереп алып киткән, югалган талантлы чордашына кагылышлы рәвештә, мәсәлән, шагыйрь түбәндәгечә әйтә:

Синең белән беркем хушлашмады, син үзең дә кирәк тапмадың. Чабып үтте бары баш очыннан ярсу ахырзаман атлары.Монда әле беркем уянмаган, офыкларның күзе эренле. Күк йөзеннән кургаш шәүлә узды. Беркем искәрмәде. ... эреде.	(«Эдуард Мостафин рухына»)

Әйе, фаҗигаләр кичергәннән соң әле генә төзек булган дөньяң җимерелеп киткәндәй тоелып китә, яшәешнең гүзәл гаме югалгандай хис ителә… Әмма, ни генә булмасын, кеше бәхетле чакны, дөньяның гармонияле, төзек булган чагын—Сафлык Илен югалтырга теләми! Шуңа күрә дә бит инде ул Мәгарәгә юнәлеп, тормышның изге яңарышы белән бәйле тылсымлы даруны эзләп табарга ашкына!..

Чыннан да, шагыйрьгә, бәлки, ачыргалану кирәкмидер дә?!… Шагыйрь Ркаил Зәйдулла да аерым мизгелдә олылар дөньясында балачак—саф хыяллар иленең—бер Илчесе булып күз алдына килеп баса түгелме?! Әйе, нәкъ менә Илче! (Аның милли тарих катламнарын күтәргән «Ил» китабын да искә төшерик). Дусты, фикердәше Ләбиб Леронга багышланган шигырендә ихлас рәвештә менә нәрсә ди бит ул:

Без сабыйлар иленнән бит, дустым! Иртэ киткән ишләр өчен дә Йончу атлар төсле ауныйк әле Җиләк үскән карлар өстендә.Бусагадан үтә алмый бүтәнҮчле кол да, явыз түрә дә... Алда томан, юанабыз һәр төнУзганнарга кылып күрәзә. 	(«Без сабыйлар иленнән бит, дустым!»)

Әйе, яшәешнең беренчел пакьлеген саклаган, тормышның чын асылы булган, балачак белән бәйле сафлык иленә үчле һәм явыз җанлы кешеләр үтеп керә алмас иде… (Мәгълүм: явызлык җәзасыз калмый.) Күрәсең, ошбу сафлык иле кеше йөрәгенең, кеше җанының иң мәгънәле, иң гамьле төшендәдер…

Шуңа да түгелме икән, нинди генә дәвердә яшәсә дә, җәмгыятьтә нинди генә ялганнарга дучар булса да кеше Хакыйкатьнең барлыгын тоя һәм аңа алгысуын дәвам итә. Гомумән, олы Хакыйкатьне эзләү кеше яшәешенең иң якты алгысуларын тәшкил итмиме?!…

Кеше үзенең тынгысыз йөрәге, саф күңеле белән чиксез тормыш куйган сорауларга үзенчә җавап эзләргә омтыла… Аның дөньяга килүенең дә олы бер мәгънәсе шушындадыр, бәлки?! Әмма, бу юл җиңел түгел.

Мәңгелек яр яулык болгый ярда, Китә микән, кайта микән бәндә? Без белербез моны барлык өмет Шигырь юлы кебек өзелгәндә.	(«Чапты атлар...» Зиннур Хөсниярга)

Кайчак шулай да тоелырга мөмкин: нәкъ менә үз буынлашларына багышланган шигырьләрдә шагыйрь үзе өчен мөһим булган борчу-уйланулары белән уртаклашырга ашыга.

Газинур Моратка багышланган шигырендә шагыйрь үзе тормыш итеп яткан чынбарлыкны борынгы бабалары яшәгән бөек Дала чынбарлыгы рәвешендә күз алдына китереп бастыра… Һәм, гомумән, Татар тарихының үткәненә, аның шанлы чагына, драматик чорларына игътибар итү Р. Зәйдуллага хас. Әйтерсең лә, ул үзенең яшәешен, омтылыш-кичерешләрен, кылган эш-гамәлләрен ерак бабаларының милли гамьгә төренгән, табигать белән гармониягә ия булган, күпмедер кырыс, күпмедер моңлы яшәеш чынбарлыгы белән үлчәргә тели.

Бер офыктан бер офыкка таба Чабып йөрим. Авам. Биртеләм. . . Кысылам да янә киңәям мин Үзем генә белгән серемнән.	(«Зыңлап тора һава бу далада...»)

Лирик каһарман—«ялгыз җайдак» тормыш даласында нишли соң? Ул яшәеш кануннарына үзенчә буйсынып, карашы белән ымсындырган офыкларга төбәлеп, җәясен тарта… Ә садакта уклар кими бара… Соңыннан ул аткан укларны (бу очракта: ихлас эшләнгән эш-гамәлләр нәтиҗәсен?!) эзләп киң Далада йөри. Ә аның урынына ни таба?

Сибелделәр черек көннәр кебек. Әрәм, дидем. Алар асылда Офыкларга кереп югалганнар Газәлләрнең кабыргасында.	(«Зыңлап тора һава бу далада...»)

Символик юллар… Шигырь дәвамында шагыйрьнең ни әйтергә теләгәне аңлашыла: якты офыкларга барганда безгә сынган җәя, бушаган садак белән «ат сагынган ялгыз җайдак» булып калмыйсы иде!.. Милләттәшләрен, замандашларын ул тормышның борынгыдан килгән табигый, изге чакыруына әзер булып калырга чакыра:

Ә далада тагын ук сызгыра. Исән әле, исән чуралык.Күздән җуела, Дастан атларының Калын ялларына чорналып.	(«Зыңлап тора һава бу далада...»)

Шигъри фикерләүләрнең кайсыдыр мизгелендә шагыйрь уйланып сорап та куя:

Бу дөньяны ни коткарыр икән? Матурлыктыр, бәлки? Мәхәббәт, наз? 		(«Чапты атлар...»)

Чыннан да, бу дөньяны ни коткарыр? Бәлки, инсан үзедер? Чөнки, кеше үзе үзгәрми торып дөнья яхшыра алмый бит!

Шагыйрь, үзенең бер мәкаләсендә җәмгыятьнең бүгенге халәте турында уйланып түбәндәгечә язган иде:

«Без хәтта Намус дигән сүзне кулланырга кыенсына башладык. Әдәп-инсаф, низам, итагать кебек төшенчәләр тормышта ирешәсе уңышларга киртә сыман күзаллана хәзер. (…) Котылу юлы кайда? Тамырлардамы?» («Казан утлары», 2006, №10)

Тамырлар… Чыннан да, бүгенге катлаулы дәвердә мәңгелек рухи йола (традиция) белән бәйле тамырлар безне коткарып калырга тиештер. Ә бу тамырлар үзләре ничек, нидә табыла? Бәлки алар—Табигать-Ана белән изге бәйләнештә; Исламның мәңгелек кыйммәтләренә тугры калуда, аларны санлауда, хөрмәт итүдә; Туган якка, Милләткә булган изге хисләрдә! Мәхәббәт дигән илаһи халәттә…

Яшәешнең саф асылы, бәхетле мизгелләр белән бәйле туган җир, сөю-мәхәббәт темалары… Алар «Мәгарә»нең өченче бүлеген тәшкил итә. Чыннан да, нәкъ менә туган якка булган мәхәббәт, хатын-кызга булган саф сөю—сәламәт, гүзәл тормышның нигезендә ята. Шуңадыр да бу изге темалар кайвакыт шагыйрь иҗатында гүзәл мантыйкка буйсынып сихри рәвештә бергә кавышалар да:

Туган якның төннәре дә якты! Бу—син яккан учак балкышы. Еллар аша шул төннәргә төшә, Мине эзлидер күк ялгышып.		(«Еллар аша»)

Күренгәнчә, шагыйрь монда да якты офыклар, сафлык иле эзләп үткәннәргә таба юнәлә… Туган якның еллар аша күңелләрне назлаган яктысы исә милли нурлар белән өртелгән… Китапның дүртенче бүлеге, асылда, нәкъ менә кешенең җан-бәгыре өчен мөһим булган тагын бер изге темага—милли тамырларны барлау темасына—багышланган. Монда да шагыйрь үзенең эзләнүчән, тынгысыз җанына тугры кала: төрле-төрле җилләр искән яшәеш киңлекләрендә газиз халкына лаеклы урын барларга ашкына.

Без адаштык бугай карурманда, Урманның да насыйп безгә карасы. Кайсы кошның авазына иярик соң, Татар иле?!— Идел-Урал арасы.		(«Карурман»)

Кеше һәм халык үзе дә, гомер буе җиһанда үзенә лаеклы, мәгънәле, бәхетле урын эзләп табарга омтыла. Әйе, инсан өчен дә, халыкннң үзе өчен дә иң мөһиме—рухи кыйбланы югалтмаудыр, аңа хыянәт итмәүдер?! Ә бу җиңелме соң? Бигрәк тә рухсызлык көйчәйгәндә, тормыш далаларында ялган маяклар күзгә еш чалынганда… Ләкин, шунысы хак: Чынлык, барыбер, өскә чыга: Ялган, шиксез, җиңелә! Шуңамы, Хакыйкатькә омтылу Зәйдулла шигырьләрендә ялганны, рухсызлыкны, дәһрилекне кисеп югарыга омтылган гүзәл сөңге булып гәүдәләнеш ала.

Ә без? Ә без? Без—имансыз түгел, Ул—күз яшьтә, аккан каннарда... Алар җирдә ятмый!—Сөңге булып Кабат калкып чыга манара.		(«Бисмилла»)

—дип язган иде шагыйрь җәмгыятьтәге торгынлык елларыннан соң зур үзгәрешләр башланып киткән чорда татар өчен, аның киләчәк яшәеше өчен гаҗәеп мөһим булган Ислам кыйммәтләрен искәртеп. Бу—ерак бабаларыбыз сайлаган изге кыйбланың дөреслеген тану, аның бәхетле, якты тормышка китерәчәк чын мәгънәсендә хакыйкый маяк икәнен икърарлау иде.

Гомеренең саф чишмә башыннан чыгып киткән һәр кеше дә аңа гына билгеләнгән гомер юлын узып, бакыйлык диңгезенә үзенчә якынлаша… «Мәгарә» китабының соңгы—бишенче бүлегендә—фәлсәфи фикерләр тыгызлыгы арта, Яшәү һәм Үлем белән бәйләнешле уйланулар тагын да куера төшә. Шигырьләрнең исемнәре дә «бакыйлыкка күчү» турында искә төшереп тора: «Зиярәт», «Зират каравылчысы турында», «Соңгы юл» һ.б…

Далада ут уйчан-уйчан... Авып кала, төбен уйсаң— Без шул кылган түгелме? Бәгырьләргә басып үтә, Әллә үкенүне көтә, Кисә көннәр гомерне.	(«Югыйсә». Наис Гамбәргә)

—ди шагыйрь тормышның изге, бакый әйләнешенә кагылышлы рәвештә.

Шагыйрьнең бишенче бүлеккә кергән, соңгы еллардагы фәлсәфи уйлануларын аеруча киң чагылдырган кыска шигырьләр бәйләме «Өзелгән дисбе» дип атала. Өзелгән һәм янә җыелган дисбе… Игътибар итсәң, шагыйрь бу китабында шигырьләреннән, шигъри уйлануларыннан шактый мәгънәле һәм гамьле дисбе җыя алган. Ошбу шигъри дисбене тарткан чакта аның тылсымлы Мәгарәсенә— яшәешнең саф асылына—үз юлын эзләгән шагыйрьгә еш очрыйбыз без.

Кеше, әгәр Алла теләсә, төрле үзгәрешләр кичереп, төрле сукмак-юллар аша узып, иртәме-соңмы эзләгәнМәгарәсен табар, ягъни, үзенең Мәңгелек Сафлык иленә әйләнеп кайтыр—Хакыйкатькә ирешер… Бу вакыт, бәлки, аның күңеле керсез Балачак Иленә янә кагылыр—аның белән тоташыр, изге бәйләнешкә керер?!.

Ябышып калам—ызан сизелми: үкенеч белән өмет арасы— Офыкка кадәр пакуслар буйлап сабый йөгерә... 	сабый...		нарасый...		(«Өмет»)

…Өзелгән дисбене (өзелгән мәгънәләрне…) өр-яңадан ялгарга ашкыну (күңелдә, җанда…) дигәннән исә… Безнең өчен, чыннан да, пакъ күңелле, сәламәт рухлы әби-бабаларыбыздан калган, төймәләре бердәм булган мөселман дисбесе кадерле. Анда олы мәгънә, көндәлек рухи яңарыш, рухи-илаһи бердәмлек, иман бар. Анда Җәнабе Хакны бакый олылау бар. Анда Аллаһы Тәгаләнең бөеклеген, кодрәтен, пакълеген, җиңелмәслеген, гаделлеген, шәфкатен аңлау бар. Анда Галәмнәрнең Раббысыннан, кешеләрнең хак Хуҗасыннан килгән Китапка— Коръәнгә ахыргача изге ышану бар.

Бит Аллаһуга итагать итү һәм Аңа гына гыйбадәт кылу—иң туры юл.(«Коръән тәфсире», Гимран сүрәсе, 200 аять, 51)

Илшат ВӘЛИУЛЛА
Казан утлары" № 2, 2008.

Яшьтәш турында

Ркаил ЗӘЙДУЛЛА

КЫСАГА СЫЙМАС КАНАТ

Ләис Зөлкарнәй

Синнән өркә көзгедәге чагылышың — 
Канатларың кысаларга сыймый калган.
	Ләис Зөлкарнай

Шагыйрьлекнең төп хикмәте нидә? Беренче шигырьләрендә үк игълан иткән мәсләгенә гомер дәвамында тугры калудыр ул, мөгаен. Тугрылык бер үк сүзне өзлексез кабатлап тору түгел. Еллар белән бергә шагыйрь дә үзгәрә, олпатлана, әверелешләр кичерә. Хәтта Ләис Зөлкарнәй кебек шактый еллар дәвамында матбугатта тавышы-тыны да ишетелмәскә мөмкин. Поэзия тарихында гайре табигый хәл түгел. Унтугыз яшендә шигырь язудан туктап, Гарәбстанга сәүдә эшенә киткән Артюр Рембоны искә төшерик. Хакыйкать шул — шагыйрьләр элекке була алмый! Кайчагында тынлык та шагыйрь иҗатында серле бер музыка булып яңгырарга мөмкин.
1979 елның июле. Без — университетка имтиханнар бирергә әзерләнеп йөргән ике үсмер — Кызыл Позиция урамында, ул вакыттагы каләм әһелләре өчен атаклы чал өянке төбендә танышкан идек. Атаклы — чөнки аны Роберт Әхмәтҗан «О, яшел генератор!» — дип эндәшеп шигырьгә әверелдергән булган. Кайчандыр иң өске ботагына Равил Фәйзуллинның чөелгән кәпәче дә эләгеп калган дип сөйлиләр иде. Без Казанга килгәндә өянкедә кәпәч юк иде иңде, әллә җил алып киткән, әллә берәр студент үзләштергән… Безнең өчен әле дә тарихи урыннар — студентларның бу шәһәрчегендә күпме яшь шагыйрь яшәп киткән, бөеклеккә имтихан тоткан…
Ләис Зөлкарнәйнең исеме миңа таныш иде — нәкъ бер ел элек «Яшь ленинчы» гәзитендә аның шигырьләр бәйләме дөнья күрде. Фотосурәте белән. Мәктәп укучыларын болай сирәк нәшер итәләр, моның өчен Зөлфәтнең дикъкатен җәлеп итү кирәк иде. Чыннан да, Ләис шигырьләре ихласлык белән дә, сурәтле фикерләве белән дә башкалардан аерылып тора. Болынны сәнәк очына эләктереп офык читенә аткан малай әле дә күз алдымда. Менә шул ук малай бәйгегә чыга:

Учлап-учлап туфрак ата 
Тояклар кыеп кына. 
Тезгеннәр зыңлап тартылган, 
Киләбез тыеп кына.

Шәһәрдә ничә еллар гомер кичерсәк тә, без барыбер авыл малайлары булып калабыз, анда алган тәэсирләр, тойгылар беркайчан да югалмый. Күзнең төсе уңса да, без дөньяга, табигатькә авыл малае булып карыйбыз, аныңча гаҗәпләнәбез: «болын кебек сусыл болытларда сутлы сүсән үсә, нәзек тары…» Шагыйрь шәһәр өстендәге болытны шулай күрә, аның да үзен тануына, күңелен сихәтләп китүенә өметләнә:

Бу тарылар мине таный бугай. 
Бу сүсәннәр коча мине төреп. 
Болыт түгел лә бу, болын бит бу — 
Ык буеннан килгән күтәрелеп.

Әлбәттә, шагыйрьнең баш өстендә күкләр дә бүтәнчә күкри, яшеннәр дә башкача яшьни: әйтерсең лә, «авылдашлар күктә печән чаба, ялт-йолт килә үткер чалгылары»…
Беренче китабын Ләис «Җилкәнле утрау» дип атарга теләгән иде. Нәшриятта бу исемне артык катлаулы, дәгъвалы дип исәпләделәрме, алмаштырдылар. Япь-яшь егетнең китабы, — өстәвенә, андагы шигырьләрнең күбесе мәктәптә укыганда язылган, — ничек аталырга тиеш? Әлбәттә, «Балачак күге!» (Минем дә беренче җыентыгым «Давыл күләгәсе» урынына «Кояшлы күзләр» дип нәшер ителгән иде). Ләис «Кар өстендә алмалар» китабының беренче бүлеген барыбер «Җилкәнле утрау» дип атады. Әйе, аның утравы гади атау гына түгел, ул комга терәлгән караб булып күзаллана. Монда инде ничек Дәрдемәңдңең атаклы шигырен искә төшермисең?! Яшь шагыйрь шулай ассоциатив рәвештә укучының уен Ватан язмышына китереп тоташтыра. Ул аның аянычлы язмышы өчен әрни:

Борынгыдан, Болгардан ук килгән караб 
Комга утырып калган мәллә утрау булып? 
Өянкеләр давыл даулый, 
Китсен өчен 
Сәях атау
	тоткынлыктан кубарылып.

Дәрдемәнднең карабын упкыннар сагаласа, Ләиснеке бөтенләй тоткынлыкта икән ич! Аныкы гына түгел, безнеке… Торгынлык елларында үз язмышларыбызны нәкъ шулай кабул иттек тә. Безне нәрсә коткара ала иде соң? Комга терәлгән көймәбезне ни генә кузгата ала иде? Шигырь, әлбәттә! Яшь шагыйрь, ышанып, нәкъ менә аңа мөрәҗәгать итә:

Синдә икән дәверләрне кичәр көчем. 
Тормыш заман комнарына терәлгәндә, 
Давыл даула Кубарылып китәр өчен.

Ул елларда без барыбыз да давыл теләдек.
Давыл купса, гасырлар дәвамында халкыбыз хыялланган ирек килер сыман иде. Ул сүз Ләиснең «Кояш оясы» әсәрен укыганда бертуктаусыз колакта сулкылдап тора. Батыршаның өзелгән теле кычкыра аны: «Киерелеп сукты тавыш — зинадан да иске зиндан бер таш аска китте иңеп — И-И-РЕК!» Әлеге әсәрендә шагыйрь Тел, Ил язмышыннан Җир язмышына (менә ни өчен «Кояш оясы!») күчә. Телеңне, илеңне югалтканда, барыбызга да уртак бу җир шарында бәхетле яшәп буламы? Шәҗәрә агачын корыганда, токымыңның гомерен санаучы Кәккүк тынып калганда, шагыйрь җанында нинди шигырьләр туа? Халкың комга терәлгән көймәдә, язмышына риза булып, җырлап-көлеп сабантуй (сабанның ни икәнен белмәгән килеш) үткәргәндә, шагыйрь җанында шигырьгә урын бармы? Әллә трюмга төшеп, юеш нүештә (почмакта) ул тын гына сулкылдарга тиешме?
Җанына дәваны шагыйрь үткәннәрдән таба. Үзәк Азия далаларына барып чыккач, аның күңелендә тагын өмет уяна:

Дәште Кыпчак, бәлки, таныр безне — 
Киләчәкне эзләп табу өчен 
Узганнарга китә арба эзе.
	«Дүңгәләк»

Ничек инде монда Акмулла арбасын искә төшермисең? Милләтнең шагыйре берәү генә, ул тик тарих дулкыннарында төрле исемнәр белән калкып кына чыга. Тик… «Өркәч-өркәч калкулыклар монда — коммы күмгән кәрван дөяләрен?»
Бу урында шуны да әйтеп үтәргә кирәк: Ләис Зөлкарнәй шигырь төзелешенең ислахчысы, шәкел җәһәтеннән төрле алымнарны кулланучы шагыйрь. Ул маңгайга бәреп әйтми, аның фикерләре катлаулы метафораларга (шигырь белгече метаметафоралар дип әйтер иде) өртелгән. Шуңа күрә аның әсәрләрен үз вакытында аңлап җиткермәүчеләр дә булды. Мансур Вәлиев, мәсәлән, аларга: «томанлы «мин» исеменнән сөйләүче, гомуми төстә генә сүз алып баручы шигырьләр», — дип бәя биргән иде. Янәсе, «Дүңгәләк» һәм «Төнге бизмән» шигырьләре (боларның беренчесе шигырьләр циклы, икенчесе «әйтеш» формасында язылган — Р.З.) мәгънәви бушлык белән бигрәк тә аерылып тора».
Эпик киңлек белән иҗат ителгән, шигырь калыбында бәргәләнгән ихлас хис-тойгыларны өзлексез бер стихиягә әйләндергән әсәрләрне «мәгънәви бушлык»ка тиңләр өчен чыннан да чын тәнкыйтьче булырга кирәк, мөгаен. Әлбәттә, Ләис Зөлкарнәйне укыр өчен күпмедер әзерлек зарур. Ул еш кына дөнья мифологиясеннән файдалана, татар фольклорына мөрәҗәгать итә.
Шагыйрьнең «Түбәсез остаханә» шәлкеме дә туксанынчы еллар татар поэзиясендә үзенә лаек урын тота. Хатын-кызга мәхәббәтнең төрле әверелешләрен мондый поэтик югарылыкта сурәтләгән әсәрләр бездә сирәк. Әлеге шәлкемне хасил иткән биш шигырьне Ләис «цикл» дип атаса да, миңа калса, бу әсәр поэма жанрына да дәгъва итә ала. Гомумән, шагыйрь әсәрләрен «поэма» дип атаудан саклана, аларны йә цикл, йә әйтеш, йә мозаика дип исемли. Соңгы елларда кайберәүләр «поэма» дип озын шигырьләрне дә атый башлады. Бу җәһәттән Ләиснең жанрларны билгеләү мәсьәләсендә сак булуы шулай ук аның шигърият алдындагы җаваплылыгы турында сөйли.
Ләис Зөлкарнәй прозада да үзен сынап карады. «Кыргын», «Сафа», «Ком сәгате», «Ая» һәм башка хикәяләре аның әлеге жанрда да үзенчәлекле автор икәнлеген раслап тора. Болар гадәти хикәяләр түгел, болар — шагыйрь прозасы.
Әлбәттә, илле яше тулган елда шагыйрьнең барлык әсәрләрен туплаган китап нәшер ителсә әдәбият сөючеләр өчен бер вакыйга булыр иде.

Ркаил ЗӘЙДУЛЛА
“Казан утлары” № 4, 2012.

Әңгәмә

Ркаил Зәйдулла:
«БЕР АЛЛАДА ЫШАНЫЧ»
(Рәмис Аймәтнең Ркаил Зәйдулла белән 1991 елда үткәргән әңгәмәсе)
– Ркаил әфәнде, студентлар арасында сезнең хакта әле дә бик күп кызыклы, мәзәк хәлләр сөйлиләр. Сер булмаса, әйдәгез, шул елларга, хәтердә генә булса да, кабат әйләнеп кайтыйк әле. Сезне озак йокларга яраткан, диләр. Әллә сезнең өчен лекцияләргә йөрү мәҗбүри түгел идеме?
– Университетны тәмамлаганнан соң вакытның шулай тиз узуына хәйран калам. Әле яңа гына имтиханнар биреп йөри идек сыман, югыйсә. Инде укып чыкканга да сигез ел булып килә икән… Студентлар арасында әле һаман да минем исемнең онытылып бетмәве, бер караганда, күңелле хәл, әлбәттә. Ләкин нәрсә сөйлиләр бит… Гадәттә, андый сүзләрдә арттыру, күпертү дә күп була. Озак йоклауга килгәндә, мин бик соң ятам. Шуңа күрә уянуым да соңрак… Төшкә кадәр укыганда еш кына дәресләргә барып булмый иде.
Уянып китәсең дә сәгатькә карыйсың инде икенче лекция башланган. Ә инде өченче лекция өчен генә университетка кадәр барып торуның мәгънәсе дә калмый сыман. Ләкин, безнең группада иң күп дәрес калдыручы Ләис Зөлкарнәй иде. Мин икенче урынга калыр өчен бер-ике лекцияне артыграк тыңларга тырыша идем. Беренче урындагыга катырак эләгә бит. Бер рәхәтнең бер газабы дигәндәй, безне даими рәвештә әле кафедра мөдирләре Диләрә ханым Тумашева, Азат абый Әхмәдуллин, әле деканатка чакырып битәрләп, үгетләп торалар иде. Ничек кумаганнар? Дәресләрне калдырсак та, имтиханнарны вакытында тапшырып бардык, артта «койрык» беркайчан да булмады. Педагогикадан имтихан бирүем әле дә истә. Мин, әлбәттә, аннан бер генә лекциягә дә йөрмәгән, дәресләрне дә укымаган идем. «Физик тәрбия» дигән сорау эләкте. Мин инде җавапны Борынгы Грециядән, Пифагорның олимпия чемпионы булуын да онытмыйча, башлап киттем. Укытучының чыдамлыгы мин урта гасырларга килеп җиткәч төкәнде, көчкә туктатып «дүртле» куеп чыгарды. Билгеле, төгәл фәннәрдә болай үзеңнең «эрудикцияңне» күрсәтеп булмый, башка шартларда мин дә, бәлки, иртәрәк ятып, иртәрәк торган булыр идем.
– Ялгышмасам, сез дипломны укып чыгу белән үк ала алмагансыз. Күрәсең, бу студент шагыйрьләргә хас сыйфаттыр.
– Әйе, мин дипломны укып чыкканнан соң бер ел үткәч кенә якладым. Искә төшерер өчен күңелле вакыйга түгел, шулай да мин беркемне дә гаепләргә теләмим. Киресенчә, укытучылар миңа төрлечә ярдәм итәргә тырыштылар. Мин ул вакытта бик четерекле хәлгә тарган идем. Шуннан соң, укуны тәмамлаганчы ук, май аенда булса кирәк, «Татарстан яшьләре»нә эшкә киттем. Күңелсезлекләр анда да бетмәде. Кемдер өстәл тартмасыннан алып комсомол билетын Мәскәүгә, ВЛКСМ Үзәк Комитетына җибәргән. Билет белән, әлбәттә, имзасыз хат та юллаганнар. Имеш, мин тулай торакта дискотека барганда салган баштан комсомол билетын атып бәргәнмен, комсомолның миңа бернигә дә кирәге юк, дип кычкырганмын. Бу бит әле сиксән дүртенче елда… Мәскәүдән махсус Үзәк Комитет инструкторы килеп, мине зур тавыш-гауга белән комсомолдан чыгардылар. Декабрь аенда мин Казаннан куылып сөргенгә – Аксубай районына мәктәпкә китеп бардым. Анда өлкән классларга башлангыч хәрби белем укыттым. Атнага сигез генә сәгать иде ул, укырга, язарга вакыт күп булды.
– Ә соңыннан сезне комсомолның Муса Җәлил исемеңдәге премиясе белән бүләкләделәр…
– Тормыш парадокслардан тора. Икенче елны диплом яклаганнан соң, мин «Яшь ленинчы» газетасына кайтып урнаштым. Билгеле, тамгалы кеше буларак, бик авырлык белән алдылар. Ә бераз вакыт үткәч, күрәм – ниндидер бәйрәм уңаеннан мине комсомол өлкә комитетының мактау грамотасы белән бүләклиләр. Бер кул нәрсә эшләгәнне икенче кул белми торган оешма иде ул…
Ә Муса Җәлил премиясенә мине Язучылар идарәсе тәкъдим итте. Баштарак мин баш та тарткан идем. Әмма каләмдәшләр бу бүләкнең, комсомолныкы булуыннан бигрәк, Җәлил исемендәге икәнлеген искә төшерделәр. Бүләкләгәнгә елдан артык вакыт үтсә дә, аның медален дә, дипломын да барып алган юк әле. Хәзер инде, мөгаен, алар югалгандыр да… Мин – Муса Җәлил премиясенең соңгы лауреаты булырмын, ахрысы.
– Университетта хөрмәт иткән укытучыларыгыз булдымы?
– Мин – укытучы малае. Шуңа күрәме, укытучыларга хөрмәт белән карыйм. Татар бүлегеңдә укытучыларга исә ихтирамым аерата зур. Без укыганда татар теленә, әдәбиятына нинди мөнәсәбәт булганлыгын үзең дә беләсеңдер. Шул шартларда алар студентларда телгә, әдәбиятка, тарихка, мәдәнияткә мәхәббәт уятырга тырыштылар. Бу бүлектән күпме шагыйрьләр, язучылар, тел, әдәбият галимнәре чыкты. Мәктәпләргә киткән йөзләрчә укытучыны искә төшерик. Әлбәттә, укыган вакытта барлык укытучылар белән дә алар ал да гөл булмагандыр. Табигый хәл… Мин хәзер дә күп кеше белән үзара аңлаша алмыйм һәм моңа төп гаепне үземнән эзлим.
– Эчкечелек шагыйрьләр тормышының аерылгысыз сыйфаты, диләр. Бу чыннан да шулаймы?
– Язучылар һәм эчкечелек темасына күптән түгел бер инглиз галиме махсус хезмәт язып бастырган. Кембридж университетында укытканда аңарга бер студент сорау бирә: «Нигә без өйрәнә торган Америка язучыларының барысы да алкашлар?» Менә шуннан соң әлеге галимдә шушы хезмәтне язу теләге туа. Ул аны Фолкнер, Хемингуэй, Юдәнин О’ Нил һәм башкаларның тормышыш өйрәнеп яза. – Галим, әдәбият тирәсендә йөрүче әтрәк-әләмнәрнең «шагыйрь, язучы илһам өчен эчәргә тиеш», – дигән сафсатаны канун итеп, һәрдаим кабатлавына игътибар итә. Шуңа ышанып яшь язучылар да «заправка» алырга күнегеп китәләр. Эчкечелек – чир. Аннан котылу өчен, кайчагында, көчле ихтыяр көче дә ярдәм итми.
Алда саналган язучылардан Юдәнин О’Нил гына кискен рәвештә эчүен ташлый. Галим аның эчкән вакытта һәм эчүен ташлаганнан соң язган әсәрләрен тикшерә. Билгеле, чирдән котылганнан соң язучы күбрәк тә, сыйфатлырак та иҗат иткән.
Шагыйрьләр кыланырга яратучан. Җәмәгатьчелектә эчеп күренүе үз-үзен раслау, ниндидер шартлылыкка протест булуы да мөмкин. Ләкин бу зарарлы мода вакыт үтү белән югалыр. Заманалар икенче – үз-үзеңне раслар өчен изге юллар, иманлы юллар ачылды.
Мин үзем аракыга битараф түгел. Ләкин (бәлки, шуңа күрә дияргә кирәктер), эчкечелекнең әдәбиятка никадәр зыян китергәнен яхшы беләм. Шулай да, бу әле шагыйрьләр бөтенләй үк тәкъва булырга тиеш дигән сүз түгел.
– «Идел» журналы соңгы вакытта эротика белән артык мавыкмыймы?
– Журналның баштагы саннарын тикшергәндә үк бу сүз кузгатылган иде инде. Икенче санда без Киев рәссамы Рафаэль Баһаветдиновның бер рәсемен чыгарган идек. Анда чатыр эчендәге ялангач хатын сурәтләнгән, ә чатырдан ак бүре чыгып килә. Рәссам әсәрен борынгы татар фольклорына нигезләнеп иҗат иткән. Рәсемне ошатмыйча безгә шактый хатлар килде. Журналны тикшергәндә шагыйрә Гөлшат Зәйнәшева да аңа бәйләнде. «Безнең татар хатын-кызлары чишенеп йокларга да ятмаганнар» – диде ул. Шул чакта арттагы рәтләрдә утыручы Батулла: «Ә кайдан чыккан соң алайса җиде миллион татар?» – дип әйтеп куйды. Яшьләр журналына ялган тәкъвәлекнең кирәге юктыр дип уйлыйм. Ләкин, сәнгать әсәре бер нәрсә, ә порнографиягә авышып барган эротика бөтенләй башка. Чаманы югалтырга ярамый. Былтыргы 5 нче санда чама шактый ук югалган иде. Редакциягә күпләп хатлар, кешеләр килә башлагач кына ялгышыбызны аңладык. Минем үземнең бу нәрсәләргә исем китми, әмма андый сурәтләрне бик авыр кабул итүчеләр бар. Халыкның, борынгыдан килгән гореф-гадәтләре белән, һичшиксез, исәпләшергә кирәк. Без тырышып-тырышып кайтарырга теләгән Ислам дине, шәригать кануннары да бар бит әле.
– Матбугат битләрендә язучыларның үзара мөнәсәбәт ачыклаулары ешаеп китте. Бүгенге әдәбият дөньясы егерменче елларны хәтерләтә кебек…
– Әдәбият бәхәссез яши алмый. Тик бәхәс әдәбият турында, аерым әсәрләр хакында барырга тиеш. Кызганычка каршы, соңгы вакытта бу хакыйкать онытылды. Хәбәрдарлыкны кем ничек аңлый… Язучылар газеталарда кызып-кызып үзара мөнәсәбәтләрен ачыклый башладылар. Аянычы шул – бу якага яка килү безнең өлкән, мөхтәрәм язучылардан башланды. Әлеге хәл андый шәхси ыгы-зыгыларга катнашмаган язучыларны гына түгел, укучыларны да борчый. Алар үзләренең борчылуларын очрашуларда да, хатлар аша да белдерәләр. Язучының халык аңында үз урыны бар, мондый гаугалар ул дәрәҗәгә зур хилафлык китерә. Үзара мөнәсәбәтләрне язучылар бинасында, җыелышларда да ачыклап була ич, эчке киемне йөз меңнәрчә укучылар алдында Нурихан Фәттахка да, башкага да чыгарып селкү килешми. Дөрес, язучының тормышы иҗаты белән бик нык бәйләнгән. Тик шулай да, аларны бөтенләй үк тәнгәлләштерергә ярамыйдыр. Син менә хәзерге әдәби мохитны егерменче еллар белән чагыштырасың. Бишенче елларда да язучылар бер-берсе белән бик тәкәллефле булмаганнар. Ләкин аннан соң Октябрь фетнәсе килгән, егерменче еллардан соң – 1937 ел. Язучыларның җәмгыятьтәге үз-үзен тотышы лакмус кәгазе кебек ул. Алар матбугатта бер-берсенә шулай тупас мөрәҗәгать итә башлый икән, димәк, җәмгыятьтә дә әхлакның кимәне шактый ук төшкән дигән сүз.
Моңарчы – иҗат ителгән әсәрләрне без яңача, яңа күз белән бәяләргә тиешбез, әмма шәхесләргә кагылганда бик сак булырга кирәк. Заманнан беркем дә азат була алмый. Без барыбыз да система корбаннары. Милләтне туры юлга нәфрәт түгел, мәхәббәт, иман гына алып чыга ала.
– Матбугатта сезнең әледән-әле публицистик язмаларыгыз да күренеп тора. Күптән түгел «Шәһри Казан» газетасында сезнең белән «Язучылар колхозы» дигән әңгәмә басылып чыккан иде. Ул язучылар арасында төрле фикерләр уяткандыр…
– Әңгәмәне дөньяга чыгарганчы мин Язучылар союзы идарәсендә иҗат берләшмәсенең структура турындагы карашларымны каләмдәшләремә белдердем. Ләкин, идарә даирәсе алдында кыймадылармы, бу белдерү уңаеннан уртага салып сөйләшү булмады. Әңгәмә дөнья күргәннән соң ике тапкыр идарәне җыйдылар, анда идарә әгъзалары гына түгел, башка мөхтәрәм язучылар да чакырылган иде. Хәтта аның соңгысын пленум дисәң дә ярыйдыр.
Без күптән түгел генә әле СССР Язучылар берлеге әгъзалары идек. Аның үзенә күрә ниндидер өстенлекләре, льготалары бар иде. Бүген СССР юк, аның Язучылар берлеге дә юк. Һәр республиканың үз берләшмәсе, ә Мәскәүдә алар берничәү. Татарстан Югары советы мөстәкыйльлек турындагы Декларациясен белдергәннән соң ук без дә РСФСР Язучылар берлегеннән чыгуыбыз турыңда игълан иткән идек. Хәзер без мөстәкыйль бер аерым оешма. Ләкин киләчәктә ул бердәм, монополист булып калмаска да мөмкин. Әңгәмәдә мин шул күзәтүләрем һәм күрәзәлегем белән уртаклашкан идем.
Тиздән Мәскәүдә БДБ (СНГ) Язучыларының съезды булачак. Мине дә анда делегат итеп сайладылар. Күпмедер нәрсә шунда ачыкланыр.
Ни генә булмасын, бу кырыс базар шартларында язучы япа-ялгыз калырга тиеш түгел. Хәзер әдәбият фондының да хәле начар, Язучылар союзы таралганчы ук аның таралып куюы да бар. Ә бит бу фонд мохтаҗ язучыларга ярдәм итү өчен XIX гасырда ук оешкан була.
Хәзер киләчәкне беркем дә төгәл генә күз алдына китерә алмый. Ышаныч бер Аллаһы тәгаләдә генә.
– Әгәр сез бүген Татарстан президенты булсагыз, нишләр идегез?
– Юньле илдә сәясәтчеләр сәясәт белән, язучылар әдәбият белән шөгыльләнә. Ләкин бездә башкача. Тукай да бит «мин саф шагыйрь генә түгел, дипломат та, фәлән дә…» – дип язып калдырган. Юкса, Тукайдан нинди дипломат инде… Ә сәяси сизгерлеге искиткеч булган аның. Бу, гомумән, шагыйрьләргә хас сыйфат. Без барыбыз да сәясәт белән кызыксынабыз, ә сәяси белемебез бик түбән дәрәҗәдә. Шулай да Татарстанның һәр гражданы үзен президент урынына куеп карарга тиеш. Бу Шәймиевнең холык-фигылен, республикада барган хәл-әһвәлләрне дә аңларга ярдәм итәр иде. Америкада һәр бала президент булырга хыяллана, ди бит.
Мин президент булсам? Мөгаен, тәвәкәлрәк эш итәр идем. Шәймиевта Горбачевка охшашлык бар: ул үзе үзәктән барырга тырыша, ләкин җаны уң якка тарта. Мин кичекмәстән милицияне, КГБны, прокуратураны Татарстан юрисдикциясенә күчерер идем. Милли гвардияне төзи башлар идем. Кулда үз-үзеңне сакларлык инструмент булмаган килеш, мөстәкыйльлек турында сөйләнү чүбек чәйнәү белән бер. Безнең җитәкчеләр бары тик экономик мөстәкыйльлек турында гына сөйләнергә яраталар. Аларны да аңлап була – җөмһүрияттә шовинистик төркемнәр бик көчле. Алар татар икмәген ашарга тели, әмма без аларны, ашагыз дип, урыс телендә кыстарга тиеш.
Сәясәт белән икътисад бер-берсенә бик нык баглы. Көчсез кешенең соңгы кисәк икмәген дә тартып алып китәләр. Өстәвенә, әле үзен типкәләп тә калдыралар.
Безнең милләткә Җаһар Дудаев кебек көчле лидерлар кирәк. Билгеле, без Чечнедән геополитик яктан да, тарихи традицияләр ягыннан да бик нык аерылабыз. Татар алар кебек үк кыю, гаярь халык түгел; коллык хисе, үзебезне урыстан ким санау тойгысы безгә нык сеңгән. Шагыйрь әйтмешли: «Котылдык без күптән коллыктан, тик котыла алырбызмы бер чак шул коллыктан калган холыктан.» Бу – Зиннур Насыйбуллан. Кызганыч, без коллыктан да һаман котыла алмыйбыз әле, ә холкыннан котылу күпмегә сузылыр?
Безнең көчне тойсалар Грачевлар, Штаниннар парламентта шул кадәр кылына алмаслар иде. Алар кемнәр? Татарстанга кайчан килгәннәр? Нигә алар татар милләтенең язмышын хәл итә? Татар бу турыда уйланмый.
– Сез оптимистмы, пессимистмы?
– Мөгаен, икесе дә түгелдер. Оптимист ул киләчәктә коммунизм буласына ышана, ә пессимист бүгенге көнгә дә ышанмый.
– Сез кайсы йолдызлык астында туган? Йолдызнамә сезгә быел нәрсәләр вәгъдә итә?
– Мин Сукояр йолдызлыгы астында Юлбарыс елында туганмын. Йолдызнамә миңа быел бик күп акча туздырачагымны вәгъдә итә. Тик бу «бәхетне» 1992 елда һәркемгә дә вәгъдә итеп була. 1988 елда без Ләис Зөлкарнәй белән Польшада булган идек. Анда ул чакта нәкъ бездәге кебек икътисади кризис иде. Шунда Ләис бер поляктан: «Сездә миллионерлар күпме?» – дип сорап куйды. Монда аларның икедән берсе миллионер инде, – дип көлдем мин һәм кабарып торган кесәбезгә ымладым. – Үзе¬без дә миллионер була яздык ич». Инфляция болай дәвам итсә, без дә тиздән миллионерлар булачакбыз, акчаны да меңәрләп кенә туздырачакбыз.
– Чын сөюгә ышанасызмы?
– Чын сөю булмаса, аның турында гаҗәп поэмалар иҗат ителмәс иде. Тик ярата белү ул – сәләт. Алла аны бар кешегә дә тигез бүлмәгән.
– Хатын-кызларда нинди сыйфатларны хөрмәт итәсез?
– Мөлаемлек, ихласлылык.
– Хәтерегез әйбәтме?
– Күз хәтере әйбәт. Кайчандыр күргән кешене йөзеннән танып алам, ләкин исемен искә төшерә алмыйм.
– Сез еш елмаясызмы? Күп елмайган кешенең гомере озын була, имеш…
– Юк. Мин елмаюга караганда көлүне артыграк күрәм. Ничәдер минут көлү кешегә шактый калория бирә икән. Өстәвенә, кешелек үткәннәре белән көлә-көлә хушлаша диләр бит.
– Холкыгызның кайсы якларын ошатмыйсыз?
– Мин тиз кызып китәм, тиз суынам. Кайчагында башкаларның хәтереп сакламыйга, тормышта маңгайга бәреп дорфарак сүз әйтеп ташлый торган гадәтләрем бар. Соңыннан үкендерә, ләкин, әйткән сүз – аткан ук.
– Сез көнчелме?
– Андый вак хис миндә юк. Үз сәләтенә ышанган кеше көнчел була алмый. Мин бераз мактанчык. Ул исә көнчел булмаска ярдәм итә. Ә инде зур, асыл затлардан яратып көнләшү, күпмедер аларның матур сыйфатларын үзләштерергә тырышу көнчелеккә кермидер дип уйлыйм.
– «Мәгърифәт» үз кыйбласын таптымы? Аның киләчәген ничек күзаллыйсыз?
– Безнең кыйблабыз бер. Татар матбугаты милләтнең үзаңын бергәләп күтәрергә тиеш. «Мәгърифәт»нең дә шушы олы, изге хезмәттә үз өлеше бар. Казанда йөз меңләп студент укый. Аларның байтагы татар яшьләре. Газета – шуларның күңелендәге милли очкынын дөрләтеп җибәрүче бер олуг көч. Студентлар сәяси-мәдәни тормышта бик акрын, сүлпән катнашалар бит. «Мәгърифәт» студентларның яраткан, популяр газетасы булып әвереләсенә иманым камил.
Шагыйрь белән Рәмис АЙМӘТ сөйләште
«Мәгьрифәт», 1991 ел, март, №4.

Хуплау

 

(Казан, 25 июль,  «Татар-информ»,  Рифат Каюмов). ТР Дәүләт Советы депутаты, ТР Халык шагыйре, Г.Тукай ис. Дәүләт премиясе лауреаты Ркаил Зәйдулла Рөстәм Миңнехановның матбугатта чыккан милләт язмышына багышланган мәкаләсен татар халкының стратегиясе дип атап булуын әйтте.

«Рөстәм Нургалиевичың мөрәҗәгате татар дөньсы өчен зур вакыйга. Андагы сүзләрнең Президентыбыз исеменнән әйтелүе бик мөһим! Дөресен генә әйткәндә, бу мәкаләне татар халкының стратегиясе дип атарга була. Аңлаган кешегә монда барысы да ачыктан-ачык әйтелгән», — дип хәбәр итте Ркаил Зәйдулла «Татар-информ» агентлыгы хәбәрчесенә.

Шагыйрь фикеренчә, стратегия турында хезмәт әллә ни озын булырга тиеш түгел, ул шулай кыска, төгәл булырга тиеш.

«Озак уйланулардан соң, фикерләшүләрдән соң туган язма дип уйлыйм. Чөнки монда үткәннәрне барлау да, бүгенгене күзаллау да, киләчәкне уйлау да бар. Бүгенге глобальләшү, чикләр җуелган заманында, милли тәңгәллекне саклап калу, чыннан да, кыен. Рөстәм Миңнеханов милләтне саклап калу юлларын билгели. Мәдәниятне, телне саклауга басым ясала», — дип әйтте Ркаил Зәйдулла.

«Бездә милли үзаң булырга тиеш. Хәтта телен җуйган кеше дә үзен татар дип саный икән, димәк, өмет бар дигән сүз. Ул Зиннур Мансуровның „Тукай кодексы“ китабын да искә алган. Мәгарифсез без мәдәниятле дә, телле дә була алмыйбыз, хәтта үз тарихыбызга да ия була алмыйбыз. Монда уйланырга, алга таба хәрәкәт итәргә бик күп фикерләр биргән Президент. Хөкүмәт телне, мәдәниятне саклау эшенә ярдәм итәргә әзер ди ул. Бу бик мөһим. Бу бик вакытлы чыккан мәкалә», — дип фикерен җиткерде халык шагыйре.

Ркаил Зәйдулла Подробнее: https://tatar-inform.tatar/news/tatar_world/25-07-2020/rkail-z-ydulla-prezidentybyzny-m-kal-sen-tatar-halkyny-strategiyase-dip-atarga-bula-5759175

Равил Сабыр

“КАРУН”

Саран ул Ркаил! Сез аның нинди карун* икәнен белмисез әле…
Баштан башлыйм инде…
Безнең танышу очраклы рәвештә генә килеп чыкты. Хәер, татарча хикәяләр язу белән мавыккан егет иртәме-соңмы барыбер “Идел”гә, яшьләр журналына, бер килер иде. Ә ул чакта, 90нчы еллар башында, проза бүлегенең мөхәррире Ркаил Зәйдулла иде. Дөресен генә әйткәндә, беренче мәртәбә редакциягә аяк басканда мин бу турыда белми идем бугай әле. Чөнки мин Гадел Хәировны эзләп килгән идем. Ул “Идел” журналы эчендә “Ирекле биләмә” дигән кушымта чыгара иде, “башбаштак мөхәррир” дип атап йөртәләр иде үзен. Мин “хикәямне бастырса шул гына бастырыр инде” дип курка-курка гына килгән идем. Ләкин ул көнне Гадел нишләптер эш урынында юк иде, ә Ркаил — ни гаҗәп! — киресенчә, бүлмәсендә утыра иде. “Хикәя? Ә-ә-ә! Бар әнә Ркаил янына кер,” — диделәр. Мин кереп киттем.
…Хәзер Ркаилнең портреты булырга тиеш бит инде бу урында. Гадәттә аның турында яза башласалар, бу кешене гомереңдә беренче күрсәң, шагыйрьдер дип һич тә уйламыйсың, хәтта кемнеңдер куркып калуы да бар, диләр. Алыпларныкы кебек калын гәүдә, киң кызыл йөз, астан сөзеп караучы күзләр — өркерсең дә! Аннары инде аның чынлыкта бик нечкә күңелле, шигъри җанлы, олы йөрәкле булуы турында язалар. Саран икәнен язмыйлар! Беренче очрашканда аның бу ягын мин дә белми идем бит әле. Юкса, Ркаилнең эш бүлмәсе аның бу яшерен “сыйфатына” ишарә ясап торган булган — аскетизм стилендә җиһазландырылган иде ул кабинет. Бик күпне күреп таушалган ике өстәл, шундый ук ике урындык һәм килгән кунакларны утыртырга иске генә бер кәнәфи. Мине дә шунда утыртты Ркаил. Соңрак кына белдем, бик күп бөекләрнең йомшак җирен кунакландарган икән ул кәнәфи.
Бөекләр димәктән, «Идел» редакциясе сәүдәгәр Оконишников йортының арткы ягындагы янкормасында урнашкан иде. Ркаил эшләгән бүлмәдән шактый иркен лоджияга чыгып була иде. Бик уңайлы иде, тәмәке тартасың килсә, әллә кая барып йөрисе юк, чыгасың да, тартасың. Ул лоджия бакча ягына карап тора иде. Дөресрәге, кайчандар бакча булгандыр инде ул, ә хәзер аны чүп үләннәре һәм Канада клены кебек чүп агачлары баскан иде. Шунысы кызык, бакчадагы кычытканнар озын, нечкә, сыек яшел булып үсәләр иде, кайберләре генә, төгәлрәк әйткәндә, лоджия астында үскәннәре генә куе яшел төстә, нык бәдәнле, олы яфраклы иделәр. Хәер, аларның катнашы юк инде Ркаилнең саранлыгына…
Сүзне кыска тотмакчы идем, озакка китте инде тагын. Һаман шул ук Ркаилнең тавышы колакта яңгыраган сыман: “Син бит сүз стихиясе белән язасың, Фолкнер кебек”. Шулай бик кыска һәм оста итеп кешегә бәя бирергә мастер ул Ркаил. Менә мәсәлән мин югарыда атап узган “Ил” китабына кергән “Ельцин түбәтәе” дигән язмасыннан кайбер өзекләр:
“Ләкин бу юлы союз рәисенең каракучкыл йөзе тагын җитдиләнгән, күзләре дә бүтәнчәрәк карый иде. “Язучылар белән очрашуны үзем программага керттем”, — диде ул тирән коедан чыккан тавыш белән”.
“Еники гадәттәгечә акрын гына: “Башкортостан…” дип сүз башларга да өлгермәде…”
“Күзләрне әчеттереп маңгайдан тир ага, кулъяулык белән чырайны, муенны сөртәбез — кулъяулык сыгып алмалы…
— Ельцинны күрәм дип шушында пешеп утыр инде… — Зиннур пышылдап кына сүгенә. Шул минутта икебез дә Ләбиб Лероннан көнләшеп куябыз. “Бегемотта” күбекләнеп торган салкын сыра чөмереп торадыр әле, юньсез. Ленин терелеп кайтса да, Әби патша яңадан Казан аша үтәргә уйлап, туп-туры шушы йортка килсә дә, Ләбиб монда кереп интегеп утырмас иде”.
“Кайнар канлы Бәйрәмова түзеп утыра алмады, Ельцинның бер паузасыннан файдаланып, беренче рәттән чәчрәп тә чыкты:
— Без Кытай турында тыңларга килмәдек, безнең үз проблемаларыбыз да муеннан ашкан! Шуларга якынрак килсәгез иде”.
“Хрущевның Татарстанда булуын язучылар соңгы елларда гына хәтерләрендә яңарта башладылар. Марсель Галиев аның Азнакайга килүе турында зур хикәя язды. Хрущев аннан эскорт белән узып киткән икән, Марсель Галиев шуны күреп калган”.
Менә шундый саран гына “портретлар” яза Ркаил.
Ә теге юлы, беренче очрашканда, дөрес, саранланмады ул (комсызлыгы соңрак ачылды) — минем “Бисәпит” дигән хикәяне “Иделдә” бастырып чыгарды. 1993 елның 2нче санында. 27 ел узган инде, ә ул хикәяне күпләр хәтерли әле. Минем әйберләрне укыштырып барган кешеләрнең күбесе “Бисәпит”не мин язган иң яхшы әсәр дип саный. Хәер, үзем турында язарга дип утырмаган идем бит, Ркаилнең саранлыгын “фаш итмәкче” идем.
Болай булды ул, кыскасы. Картаеп беткәч, 32 яшендә, өйләнергә булды Ркаил. Аның туенда мин шаһит булдым, үзе әйтмешли, шафер. Туй Ркаилнең туган йортында узды, Чуашстанның Комсомол районы Чичкан авылында. Туйлар узгач, бер-ике көн кунак булып калдым әле мин анда. Менә шул көннәрнең берсендә өйнең янкормасында (верандасы дип әйтимме соң инде) берүзем генә тәрәзәгә карап уйланып утыра идем, Ркаил килеп керде.
— Югалттым сине. Бөтен җирдән эзлим. Нишләп утырасың монда? — ди.
— Бер нишләмим, — дим.
— Әйдә, чык әле син моннан, малай…
— Ник?
— Бу минем шигырь яза торган урын. Миңа дигән илһам сиңа ияреп китәр дә, бу бүлмәнең иҗади аурасы бозылыр, энергетикасы кимер, дип куркам, — диде Ркаил.
Саран булмый, кем була инде ул шулай дигәч?
Белмим, чынлап әйтте микән Ркаил ул сүзләрне (мин чын әйтә дип кабул иттем инде ул чагында), уйнап микән, тик мин, әлбәттә, тамчы да үпкәләмәдем. Ничек үпкәлисең инде Ркаилгә? Фәиз абый Зөлкарнәйгә, Нияз абый Акмалга, Мөдәррис абый Әгъләмовка, Туфан абый Миңнуллинга, Равил абый Фәйзуллинга, Марсель абый Галиевкә, Флүс абый Латыйфига, Мәгъсүм абый Хуҗинга, Вахит абый Имамовка, Рәшит абый Бәшәргә, Фаяз абый Дунайга, Ләбиб Леронга, Газинур Моратка, Ләис Зөлкарнәйгә, һ.б.һ.б… Алар мине, 16-17 яшьлек малайны, үзләренә тиң итеп сөйләшеп, үз биеклекләренә тартып, үстерергә тырышып, язган әсәрләремне мактап әдәбият дөньясына алып керделәр. Рәхмәттән башка сүз юк!
* — мондый очракта “уены-чыны бергә” дип алдан кисәтәләр бугай да…
Азакка кадәр укырга сабырлыклары җиткәннәргә бонус:
“Мөдәрриснең бар ялганы чыгар әле бер дөрескә”

Scroll Up